بخشی از مقاله
مقدمه
بر ا ساس رأی صادره در ششصد و چهل و هفتمین جلسه شورای عا لی آموزش و پرورش ، مورخ 29/2/79 ، ا هدا فی برا ی دوره ا بتدا ئی در زمینه های اعتـــقادی ، اخـــلاقی، علمـــی و آموزشی ، فرهنگی ، اجتماعی ، زیستی ، سیا سی وا قتصـــادی در را ستای رســا لت و مأموریت آموزش و پرورش و جهت دهی به رشـــــد همه جا نبه دا نش آموزان بر پایه تعالیم و دستورات دین مبین ا سلام تعیین شده ا ست .
مدیران ، برنامه ریزا ن و همه افرادی که در تعلیم و تربیت دا نش آموزا ن نقشـی بر عهده دارند ، مکلف شده ا ند ، در برنامه ریـــــــزی ا مور طوری اقدا م کنند که در پایـان دوره تحصیلی دستیا بی دا نش آموزا ن به ا هداف تعیین شده ممکن با شد .
در بخش ا هداف علمی و آموزشی موارد زیر آمده ا ست :
1- نسبت به شناخت پدیده ها کنجکا و ا ست .
2- در فکر کردن ، شنیدن ، گفتن و بیان مقصود ، خوا ندن و نوشتن و حساب کردن مهارت کا فی دارد .
3- با زبان فارسی آشنایی دارد و میتوا ند ا ز کتاب و روزنامه ا ستفاده نماید .
4-به ا همیت و ارزش اطلاعات و اطلاع رسا نی در زندگی آگاه ا ست .
5- ارزش علم را در ا نجام درست کارها تا حدی می دا ند .
6- مهارتهای اولیه برای زندگی در جامعه را کسب کرده ا ست .
7- با نحوه یادگیری خود تا حدودی آشنا ست .
8- به مطالعه کتاب علاقه نشان میدهد .
موضوع مقاله حاضر " تفکر و ضـــــرورت آموزش آن در دوره ا بتـدائــــی " می با شد ، هما نگونه که در موارد ذکر شده در بالا ملاحظه می نمائید ، دا نش آموزا ن ما باید در پایان دوره ا بتدا ئی در فکر کردن مهارت کافی دا شته با شند . ولی آیا مــا به آنها آموزشی در این خصوص داده ایم ؟ آیا برای چگونه و چطور فکــر کردن و یـا به طور کلی ، فکر کردن به مسائل ا طرافمان ،آمـــوزشی در مدا رس به نو نهـالانمـا ن ارائه می دهیم ؟ اگر جواب مثبت ا ست ، آیا تا همین حد کافی ا ست ؟ و . . .
البته بچه ها در زمینه : گفتن و بیا ن مقـصود ، خوا ندن و نوشتن و حساب کردن مهارت کا فی کسب می نمایند ، تا جایی که گفتن آنها در برخــی موارد به پرگویی منتهی می شود و بدون فکر کردن در مورد چیزی ، اولین مطلبی را که به ذهنشا ن میرسد بیان می نمایند . به نظر بنده باید در زمینه گوش کردن و فکر کردن با توجه به سفارشات زیادی که در این خصوص شده ا ست و اثرا تی که اندیشیدن در موفقیت بیشتر آنها در پی خواهد دا شت ، آ موزشهایی به دا نش آموزا ن داده شود تا در این زمینه نیز مهارت کافی کسب نمایند .
سؤالات و موارد بالا باعث شدند تا نگارنده مطالعاتی در این خصوص ا نجام دهد ، در قرآن و کلام معصومین سفارشات زیادی برا ی تفکر در کارها و ضرورت آن شده ا ست ، تا آنجا که یک لحظه تفکر را ا ز عبادت شصــت سا ل بهتــر دا نسته ا ند ، یا اینکه سالار شهیدا ن حضرت امام حسین ( ع ) که معلم درس آزادگی به ا نسانهای عالم هستند ، میفرمایند : « چیـــزی به زبا نتــان نیاورید که ا ز ارزش شما بکا هـد » و این مطلب خود تأکیدی ا ست بر سخن گفتن همراه با تفکر تا باعث نقصان ارزش ما نگردد ، د ر سخنی دیگر ا ز امام حسن مجتبی ( ع ) می خوا نیم که :
« اَ لتَّفَکُر حَیوهُ قَلبِ ا لبَصیرِ »
ا ندیشیدن مایه زنده دل بودن ا نسان آگاه ا ست .
همچنین مباحث جالب توجهی در کلام بزرگا نی چون ا ستـــاد مرتضی مطهـری و دیگران در زمینه تفکر آمده ا ست ، که قابل تأمل و بررسی می با شند . در صفحا ت بعدی خلاصه ای ا ز مطالعات نگارنده در این خصوص ارائه شده ا ست ، که امید ا ست بتواند برای نگــارنده و دیگران در ا مر آمـــوزش آینده سازان کشورمان رهگـشا بوده و مفید وا قع شود . ا نشاء ا . . .
ا بو ا لفضل باقرپور ولاشا نی
آذر 1384
پرورش عقل و علم
مسئله " علم " همان آموزش دادن ا ست . تعلیم عبارتست ا ز یاد دادن ، ا ز نظـر تعلیم ، متعلم فقط فراگیرنده ا ست . مغز متعلم به منزله ا نباری ا ست که یک سلسله معلومـــات در آن ریختـه می شود . ولی در آموزش کافی نیست که هدف این با شد . امروز هم این را نقص می شمارندکه هدف آموزگار فقط این با شد تنها که یک سلسله معلومات ، اطلاعات ، فرمول را در مغز متعلم بریزد ، آنجا ا نبار کند و ذهن ا و بشود مثل حوضی که مقداری آب در آن جمع شده ا ست . هدف معلم باید بالاتر با شد وآن ا ینست که نیروی فکری متعلّم را
پــرورش و ا ستقلال بدهد و قوه ا بتکا ر ا و را زنده کند . یعنی کا ر معلم در واقع آتشگیره دادن ا ست ، فرق ا ست میان تنوری که شـما بخوا هید آتش ا ز بیرون بیاورید و در آن بریزید تا این تنور را داغ کنید و تنوری که در آن هیزم و چوب جمـــع ا ست ، شما آتشگیــره از خارج می آورید آنقدر زیرا ین چوبها و هیزمها آتش میدهید تا خود اینها کم کم مشتعل شود و تنور با هیـزم خودش مشتعل گردد . چنین به نظر می رسد ، آنجا که راجع به " عقل و تعقل " بحث می شود در مقا بل " علم و تعلم " نظر به همان حالت رشد عقـلانی و ا ستقلال فکری ا ست که ا نسان قوه ا ستنباط دا شته با شد .
جمله ای دارند امیر ا لمو منین (ع ) که در نهج ا لبلاغه ا ست ، میفرمایند : علم دو علم ا ست : یکی علم شنیده شده یعنی فرا گرفته شده ا ز خارج و دیگر علم مطبـــوع یعنی آن علمی که از طبیعت و سرشت ا نسان سرچشمه می گیرد . علمــی که ا نسان ا ز دیگری یاد نگرفته و معلوم ا ست که همان قوه ا بتکار شخص ا ست .
بعد می فرمایند : وعلم مسموع ، اگر علم مطبـــــوع نبا شد ، فایده ندارد و وا قعاً هم چنین ا ست . این در تجربه ها درک کرده اید : ا فرادی هستــــند که اصلاً علـــم مطبـــوع ندارند ، منشـأ آن هم اغلب ســـوء تعلیم و ســوء تربیــت ا ست ، نه اینـکه ا ستعــدا دش را ندا شته ا ند . تربیت و تعلیم جوری نبــوده که آن نیـــروی مطبــوع او را به حرکت در آورد و پرورش بدهد .
سیستم آموزشی قدیم و پرورش عقل
اغلب سیستم آموزشی قدیم خودمان همین طور بـــوده شما می بینید که ا فرادی حال یا به علت نقص ا ستعداد و یا به علت نقص تعلیم و تربیت نسبت به آن معلوماتی که آموخته اند درست حکم ضبط صوت را دارند . کتابی را درس گرفته ،خیلی هم کار کرده ، خیلی هم دقت کرده ، درس به درس آنرا حفــظ کرده و نوشته و یاد گرفتــه ، بعد مثلاً مدرس شده و می خواهد همان درس را بدهد ، آنچه را که در این کتاب و در حا شیه ها و شرح آن بوده همه را مطالعه کرده و از ا ستـــاد فرا گرفته ا ست . هر چه شما راجع به این متن و این شرح و این حاشیه بپرسید ،خوب جواب می دهد ،یک ذره که پایتان را آنطرف بگذارید ، او دیگر لنگ ا ست ، معلوماتش فقط همین مسموعـات ا ست و اگــــر مطلب دیگری در جای دیگر با شد او که
او بخـــواهد از این مایه های معلومات خودش آنجا نتیجه گیری بکند عاجز ا ست . و بلکه من ( ا ستــــاد مطهری ) دیده ام ا فــرادی را که بر ضد آنچه که اینجا یـــاد گرفته اند آنجا قضاوت می کنند و لهذا شما می بینیــد که یک عــا لم ، مغزش جاهــل ا ست . عالم ا ست ولی مغـــزش مغز جا هـل ا ست . عا لم ا ست ، یعنی خیلی چیـزها را یاد گرفته ، خیلی اطـــلا عــات دارد ولی آنجا که شمــــا مسئله ا ی خارج از حدود معلوماتش طرح می کنید می بینید که با یک عــوام صــد در صــد عوام طرف هستید ؛ آنجا که می رسد یک عوام مطلق از آب در می آید .
تفکـــر بدون تعلیـم و تعـلم امکان پذیر نیست . مایــه اصلی تفکر ، تعلیم و تعلم ا ست و اینکه در ا سلام دارد که تفکر عبادت ا ست غیر از این ا ست که تعلم عبـادت ا ست . این دو مسئله ا ست : ما یکی در باب تعلیم و تعلم داریم که تعلیم عبــــــادت ا ست ، تعلم عبادت ا ست ، و یکی در باب تفکر داریم که تفکر عبادت ا ست ,و آنچه در باب تفکر داریم بیشترا ست ا ز آنچه در باب تعلم داریم .
« اَ فضَلُ ا لعِبادَهِ ا لتَفَکُر » یعنی برترین عبادتها تفکر ا ست .
« لا عِبادَهَ کَا لتَفَکُر » یعنی هیچ عبادتی مانند تفکر نیست .
« کانَ اَکثَرُ عِبادَهَ اَبی ذَرٍ ا لتَفَکُر » بیشترین عبادت ا بوذر فکر کردن بود .
و در این زمینه ا لبته خیلی هســـت و این غیر ا ز مسئله تعلم ا ست . در تفکــــر گذشته ا ز نتیجه ای که ا نسان از فکر خود می گیرد فکر خود را رشد می دهد .
د عوت اسلام به تعلیم و تعلم
و اما مسئله دیگر مسئله " علم و تعلم " ا ست که این دیگر فراگیری ا ست یعنی ا فراد ا ز یکدیگر فرا بگیرند . البته باید در حــــدود تعریف علم در اسلام از حــدود تعلیمات اسلامی بحث نمود یعنی نخست باید دا نسته شود که اصولا علم مورد نظــــر ا سلام چگونه علمی است و الا همینکه در اولین آیات وحی می فرماید :
« ِا قرَا ِبا سمِ رَبکَ ا َلذی خَلق ، خَلقَ الِانسانَ مِن عَلق ، ِا قرَا وَ رَبُکَ الاَکرم ، اَ لَذی عَلمَ بِالقَلَم ، عَلَمَ ا لِانسانَ مالَم یَعلَم »
بهترین شا هد بر عنایت فوق ا لعــاده ا سلام به تعلیم وتعلم ا ست.
پیامبر اکرم ( ص ) می فرمایند : « بِا لتَعلیمِ اُرسِلَت » من برای تعلیم فرستـاده شده ام . در آن دا ستان معروف که وارد مسجد شان شدند و دو حلقه جمعیت دیدند که در یکی مردم مشغول عبادت بودند و در دیگری مشغول تعلیم و تعلم ، فرمودنـد « ِکلاهُما عَلی خَیر » هر دو کار خوب می کنند « وَ لکِن بِا لتَعلیمِ اُرسِلَت » ولی من برای تعلیــــم فرستاده شده ام . و بعد خود حضـرت آمدند در آن جمعی که مشغول تعلیم و تعلم بودند نشستند . آیه دیگر :
« هوَ ا لَذی بَعَثَ فِی الاُ میینَ رَسولاً مِنهُم یَتلوا عَلَیهِم آیاتِهِ وَ یُزَکیهِم وَ یُعَلِمُهُمُ ا لکِتابَ وَ ا لحکمَه » . سوره جمعه آیه 2
« یُزَکیهِم » بیشتر به پرورش می خورد و مربوط به تربیـت ا ست . « وَ یُعَلِمُهُمُ ا لکِتابَ وَ ا لحکمَه » . حالا مقصـــــود ا ز کتاب هر چه هست ، مطلـق کتاب ا ســت [ یا قرآن ] بالاخره کتاب و حکمت با یکدیگر تو ام شده ا ست . «حکمت » دریا فـت حقیقت ا ست و در این بحثی نیست . پس در این جهت که ا ســلام به طور کلی دعوت به تعلیم و تعلم کرده ا ست ، یعنی هدف ا سلام و جزءخوا سته های ا سلام عالم بودن امت ا سلامی ا ست ، بحثی نیست .
پس تا اینجا به دو مسئله ا شاره کردیم ،یکی اینکه در تربیت و تعلیم ا سلامــی ، به رشد فکـری و تعقـل اهمیتی فراوان داده شده ، و دیگر اینکه به خود تعلیــــم [ نیز اهمیت داده شده ا ست ] و تعلیم هم یک حدود مشخص ندارد . ا سلام نیامده که علوم را مشخص کند و بگوید فیزیک بیاموزید یا نیاموزید ، ریاضیات بیاموزید یا نیاموزید و . . .
تربیت و پرورش عقل در اسلام
با توجه به اینکه همه ا بعـــاد وجـود ا نسان در منطق تعلیم و تربیـــت ا ســـلامی محترم و ارزشمند ا ست . و این مبحث را در ا بعاد پرورش جسمانی تربیت و پرورش عقل و پرورش روحی و نفسانی مورد مــــــلاحظه قرار داده ا ست با توجه به موضوع بحث ، ما تربیت و پرورش عقل را بررسی می نما ئیم . تربیت بعدی که راهبر ا نسان در بندگی خدا و نیروی رسائی در نیل به سعادت و ورود به بهشت جاویدان ا ست :
« اَ لعَقلُ ما عُبِدَ بِهِ ا لرَّحمنُ وَ ا کـتُسِبَ بِهِ ا لجِنانُ »
عقل عامل بندگی ا نسان نسبت به خدا و ضامن بهشت و سعادت ا و ا ست .
رهنمود های ا ســــلام در تقویت و پرورش این بعد بقـــــدری دقیق و عمیـــق و گسترده ا ست که نسبت به تمام فرهنگهای بشری بی نظیر ا ست . و هیچ فرهنگی را در این جهت نمی توان همپای فرهنگ ا سلامی دا نست .
درهیچ عبادتی مسئله استخدام این نیرو و بکارگرفتن آن فرا موش نشده ا سـت . یعنی ضمن آنکه تن و اندام انسان در نماز و روزه و حج و سایر اعمال عبادی دیگـرا ز حساب خارج نیست و باید اعضاء و ا نــدام ا نســـان دست اندرکار تحرک و جنبش و کوشش با شد . باید ســـــرآغاز این تحرک نیز تحرک درونــــی باشد . و کوششها و جنبشهای بدنی و تحرک
اندام در عبـادات زمانی از ارزش و اعتبار برخوردار ا ست که فکر و نیت ا نسان بکار گرفته شود و عقل و دل یا به عبارت دیگر درون و اندیشـــــه انسان بکار ا فتاده و متوجه هدف با شد .
ا نســـان در منطق تعلیـم و تربیـت ا ســلامی اگر حتــی برای یک لحظه کوتـاه دست اندر کار تمرین و ورزش بُعد عقلی خود گردد ، یعنی لحظه ای بینـدیشد ارزش این ا ندیشیدن از ارزش عبادت یکساله او فزونتر و پربارتر ا ست و بلکه از عبادت شصت ساله او :
« تَفَکُّرُ ساعَهِ خَیرٌ مِن عِبادَهِ سِتّینَ سَنَهً »
یک لحظه تفکر از عبادت شصت سال بهتر ا ست .
حتی شخصیت انسان و ارزش وجود او طبق منطق حدیث با میزان کارائی عقــل او ارزیابی می شود ." امام صـــادق (ع ) عقل و خرد را راهبر مؤمن معــرفی کرده و کم خردی و ضعف این نیرو را مرزی میان ایمان و کفر میدانند ". زیرا دین صحیح و عقل سلیم و نیرومند در مبدأ و ا ساس ، متـفق و در وصول به نتیـــجه هماهنگ با یکدیگر پیش می روند ، یعنی درک صحیح مفاهیم دین به عقل سلیم نیرومند نیازمند ا ست تا بدان بگرود .
پس عقل یعنی این پیامبــرِ مسئـولِ باطنــیِ ا نسـان دارای ارزش و اعتبار تعیین کننده ای در تعلیـم و تربیــت ا سلامــی ا ست که باید هر فرد مـؤمن در صیانـــت و نگاهبانی و تقویت آن بکوشد . ا ســــلام برای آنکه تحرک و جنبشها و مسـاعی عقـل ا نسان هرز نرود و دقیقاً در مرحله عمل حق آفرین با شد ، سفارش اکید مینمایـــد که در تمام ا مور از مطا لعه و بررسی دقیق علمی دریغ نورزد و در مرحله عمل – تـــا وقتی به سر حد یقین نرسد – دست بکار نگردد .
« وَ لا تَقفُ ما لَیسَ لَکَ بِه عِلمٌ »
از امور غیر یقینی پیروی مکن . سوره ا سرا ء آیه 36
تعا لیم ا سلامی برای تشویق به علم که قوت و خوراک نیرو بخش و تعالی آفرین این بعد ا نسانی ا ست از هیچگونه توصیه و سفارشی فرو گذار نکرده ا سـت . صدر و ذیل بسیاری از آیات قرآنی به سیر در آفاق و انفس و به جریان ا نداختن مغز و بکار گرفتن فکر و ا ندیشه و تدبر و تعقل جامعه بشری را سفارش می کند.
صفات عقل
در کتاب کا فی باب ا لعــقل و ا لجهل و نیز بحار ا لانوار و تحف ا لعقـــول از قول هشام ابن ا لحکم – متکلم معروف مسلمان – و به نقل از امام موسی ابن جعفـــر ( ع ) که روایت بسیار مشهــــور و مفصلی درج شـــده ا ست که قسمتهــا یی از آ نرا نقــل می نمائیم : در آنجا حضرت موسی ا بن جعفر( ع ) خطاب به هشام ا بن ا لحکم ا ستناد می فرمایند به یک آیه که در سوره زمر ا ست که :
« فَبَشِر عِبادِ ا لَذینَ یَستَمِعونَ ا لقَولَ فَیَتبَعونَ اَحسَنَه اُولئِکَ ا لَذینَ هَدیهُمُ الله وَ اُولِئکَ هُم اُولوالاَلباب »
بشارت بده بندگان را آنان که سخن را ا ستماع می کنند– و بعد چکار می کنند ؟ آیا هر چه را شنیدند همان را باور می کنند و همان را بکار می بندند یا همه را یکجـــا رد می کنند ؟ نه بلکه « فَیَتبَعونَ اَحسَنَه » آنها را نقادی می کنند ارزیا بی می کنند و از آن میان آن را که بهتر ا ست ا نتخاب می کنند و پیروی می کنند . چنین کسـا نی هستند که خدا آنها را هدایت کرده و اینها به راستی صاحبان عقل هستند .
از این آیه و این حدیث کاملا پیدا ست که یکی ا ز بارزتــــرین صفات عقل همین تمیــــز و جدا کردن ا ست جــدا کردن سخن را ست از دروغ ا سـت ، سخن ضعیف از قوی و . . . عقل آنوقت برای ا نسان عقل ا ست که به شکل غربال در بیاید یعنی هر چه که وارد مغز می شود آنــــرا سبک و سنگیــن کند غربـال کند آنهایی که به درد نمی خورد دور بریزد و بدرد خور هایش را نگاه دارد. حدیثـــی ا ست نا ظـر به همین مطلب ا ز پیغمبر اکرم که می فرمایند :
« کَفی بِا لمَرئ جَهـلاً اَن مُحدَثُ بِکُلِ ما سَمع "
برای جها لت انسان همین بس که هر چه بشنود نقل کند .
سپس امام به هشام می فرمایند : خداوند حجتهای خودش را به وسیله عقــول بر مردم اکمال کرده ا ســت و پیغمبران را بوسیله بیان یاری کرده و به سبب برها نها به ربوبیت خویش دلا لتشان نموده است .
یکی دیگر ا ز خواص عقل و به تعبیر دیگـــر نحوه ا ی که تربیت عقل ا فرا د باید اساس آن با شد مسئله آینده را به حساب آوردن ا ســــت که روی این مطلب هم باز در تربیت های ا ســـــلامی خیلی تکیه می شود و اینکه در زمان حال حبـس نشو یـد ، خودتان را در زما ن حال حبس نکنید و به آینده توجـــه دا شته باشید عوا قب و لوازم کار را و نتایج نهایی را در نظر بگیرید.
مسئله دیگر اینکه عقل و علم باید با یکدیگر تـــوام با شد و این نکته بسیا رخوبی ا ست . یعنی ا نسان متفکر اگر اطلاعاتش ضعیف با شد مثل کارخانه ای ا ست که ماده خام ندارد یا ماده خــــامش کم ا ست خوب قهراً نمـــی توا ند کار کند محصولش کم خواهد بود . حضرت در آن روایت می فرمایند :
« یا هِشامُ ثُمَ بَیِنَ اَنَ ا لعَقلَ مَعَ ا لعِلم »
عقل و علم باید توام با شد .
مطلب دیگر مسئله آزاد بودن و آزاد کردن عقل ا ست از حکومت تـلقینات محیط و عرف و عادت و به ا صطـــلاح امروز ا ز نفـــوذ سنتها و عادتهــــای اجتماعی . قرآن ا سا سش بر مذمت کسا نی ا ست که ا سیر تقلید و پیروی از آبا و گذشتگان هستند و تعقل نمی کنند تا خودشان را ا ز ا سارت عقاید پوسیدهای که چون زنجیر به دسـت و پایشان بسته ا ست آزاد بکنند . هدف قرآن از این مذمت تربیت کردن ا ست ، یعنـی در واقع میخواهد ا فرا د را بیدا ر بکند . قــرآن می خوا هد تعلیــــــم دهد که مقیاس و معیار باید تشخیص عقل و فکر با شد نه صرف اینکه پـــدران ما چنین کردند ما هم چنین می کنیم .
مسئله دیگر که باز مربـــوط به تربیت عقلانی ا نسان ا ست اینکه قضاوتهای مردم درباره ا نسان نباید برای او ملاک با شد . اینها یک سلسله بیماریهای عمومی ا ست که اغلب ا فراد کم و بیش گرفتا رش هستند .آدم گاهی وقتــــها لبا سی را برا ی خودش ا نتخاب می کند و تشخیص اش این ا ست که رنگ خوبی را ا نتخاب کرده بعد ، یکـی بیاید بگوید این رنگ مزخرف چیست که ا نتخاب کرده ای ، آن یکی هم می گویــد ، دیگری هم می گوید ،کم کم خود آدم اعتقاد پیدا می کند که بد چیزیست . تازه آنـها هم که می گویند برای اینست که عقیده آدم را تغییر بدهند ، نه آ نکه ا ز روی عقیـده خودشان سخن بگویند . ا نسان تحت تاثیر قضاوت دیگران قرا ر می گیرد .
اصل تعقل
به کارگیری عقل و ا ستفاده از آن تعقّل نامیده می شـــود؛ و ا ساس تربیت صحیح بر تعقّل ا ست که آدمی با تعقّل آیات حق را در می یا بد و به کمالات ا لهــی متّصف می شود .
« و َ کَذلِکَ یُبَیِّنُ الله لَکُم آیاتِه لَعَلَّکُم تَعقِلُونَ »
بدین گونه خداوند آیات خود را برای شما بیان می کند ، با شد که تعقل کنید .
سوره بقره .آیه 242
اگر ا نسان تربیت عقلا نی بیا بد و به ندا ی عقل خود گوش فرا دهد و به آنچه در نتیـجه تعقــل بدان میرسد عمل کند ا هل سعــادت می شود . قرآن می آمــوزد کـه " عقل " جز بر بستر علم نمی رو ید ، برای عاقل بودن باید عا لم بود .( گر چه هـر عا لمی عا قل نیست ) :
« . . . وَ ما یَعقِلُها اِلَّا ا لعا لِمونَ »
و جز عا لمان کسی به تعقل در باب آن نخوا هند پرداخت . سوره عنکبوت آیه 43
ا صل تفکّر اساس تربيت اسلامي
تفکّر صحيح در تربيت ا سلامي جايگاهي ويژه دارد و بر هيچ امري چون آن تاکيد نشده ا ست . اين تاکيد و انگيختن مردمان به تفکر چنان است که از پيامبر اکرم چنين روايت شده است :
« فِکرُ ساعَتهٍ خَيرُمِن عِبادَهِ سَنَهٍ »
ساعتي انديشيدن از يک سال عبادت بهتر است .
نظام تربيت اسلام بر تفکر صحيح استوار است و مقصد آن است که
تربيت شدگان اين نظام اهل تفکر صحيح باشند و پيوسته بينديشند . چنانکه آن نمونه اعلايي که همه جهت گيريهاي تربيتي بايد به سوي او باشد – پيامبر اکرم (ص) – اين گونه بود. در خبر امام مجتبي (ع) از هندبن ابي هاله تميمي آمده :
« کانَ رسولُ الله (ص) دائم َ الفکرَهِ »
رسول خدا (ص) همواره تفکر مي کرد .
بنابراين سير تربيت بايد به گونه اي با شد که متربي به تفکر صحيح راه يا بــد و ا نديشيدن درست شاکله او شود تا زندگي حقيقي بر او رخ بنمايد زيرا نيروهاي باطني ا نسان و حيات حقيقي او با تفکر فعال مي شود و با گشودن دريچه تفکر درهاي رحمت و راهيا بي به حقيقت بر او گشوده مي شود . از اين رو در ا سلام ، تفکر ، زندگي دل و حيات قلب معرفي شده است، چنانکه اميرمومنان (ع) فرموده است:
« ا لتَفَکُرُ حياهُ قَلبِ ا لبَصيرِ»
انديشيدن زندگي دل بيناست .
تفکر اساس حيات انساني است ، زيرا انسانيت انسان و ادراک او از عالم و آدم و پروردگار عا لميان و اتصا لي که با حق برقرار مي کند به نحوه تفکر اوست . با تفکر است که استعدادهاي پنهان آدمي از قوه به فعل در مي آيد و زمينه حرکت کما لي او فراهم مي شود . به بيان ا مام خميني (ره) :
« تفکر مفتاح ابواب معارف و کليد خزائن کمالات و علوم است و مقدمه لازمه حتميه سلوک انسانيت است.»
انسان جز با تفکر نمي تواند دريچه هاي معارف و حقايق را بر خود بگشايد و جز با تفکر نمي تواند بدرستـي سلوک نمايد . علامه طباطبايي(ره) در اين باره مي نويسد :
« بي ترديد زندگي انسان يک زندگي فکري است و جز با ادراک که فکر
مي نا ميم قوام نمي يابد ، و از لوازم بناي زندگي بر فکر اين است که هر چه صحيحتر و تما متر باشد زندگي بهتر و محکمتر خواهد بود . بنابراين به هر سنت و آیيني پايبند باشيم و در هر راه رفته شده و يا ابتدايي که قدم برداريم ، زندگي پا برجا مربوط به فکر صحيح و قيم و مبتني به آن است و به هر اندازه که فکر صحيح باشد و از آن بهره گرفته شود ، زندگي هم قوام و استقامت خواهد داشت.»
قرآن کريم که کتاب تربيت انسان است ، مردمان را به تفکر مي خواند و از پيروي کورکورانه و بدون تفکر پرهيز مي دهد و درستي و سلامت و قوام زندگي را نتيجه تفکر صحيح معرفي مي کند .
« فَبَشِر عِبادِ الَّذينَ يستمِعونَ القولَ فَيتَّبِعُونَ احسَنَهُ اُولئکَ الَّذينَ هَداهُمُ اللهُ وَ اُولئِکَ هُم اُولوُا البابِ» سوره زمر آيه 17 و 18
پس بنــــدگان را مژده ده ، آنان که سخن را مي شنوند و بهترين آن را پيروي
مي کنند ، اينانند کساني که خداوند را هشان نموده ا ست ، و ايشانند خردمندان .
ا مام صادق (ع ) « اولوالالباب » ( خردمندان ) را ا هل تفکر معرفي کرده و فرموده
است :
« اِنَّ اُلِي الاَلبابِ الَّذينَ عَمِلوا بِالفِکرَهِ. »
همانا اولوالالباب ( خردمندان ) آنانند که تفکر مي کنند .
قرآن کريم کتاب تفکر است و مردمان را بر اين اساس به سوي حق سير
مي دهد .
« کِتابُ اَنزَلناهُ اِلَيکَ مَبارَکُ لِيدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيتَذَکَّرَ اُولوالاَلبابِ »
[ اين قرآن ] کتابي است فرخنده و با برکت که آن را به سوي تو فرو فرستاديم تا در آيات آن بينديشيد، و تا خردمندان پند بگيرند .
همچنين در سوره آل عمران آيه 190 و 191 آمده است که :
همانا در آفرينش آسمــــــا نها و زمين و آمد و شُدِ شب و روز خردمندان را نشانه هاست همان کسان که ايستاده و نشسته و بر پهلوها خفته خداي را ياد
مي کنندو در آفرينش آسما نها و زمين مي انديشند [ و مي گويند :] پروردگارا، اين را به گزاف و بيهوده نيا فريدي تو پاکي – از اين که کا ري به گزاف وبيهوده کني – پس ما را از عذاب آتش دوزخ نگاه دار .
