بخشی از مقاله
چکیده
در این نوشتار، به دو نوع جهانبینی، پیرامون زندگی مادی پرداخته خواهد شد. این دو جهانبینی یکی بر پایه توحید و دیگری بر اساس نگرش دنیاپرستانه بنا شده است. برای توضیح ویژگیهای هرکدام از این جوامع، سعی شده با استفاده از مضامین نهفته در صحیفه سجادیه، ویژگیهای هر کدام استخراج و سپس تفاوتهای این دو به صورت برجسته بررسی شود.
مهمترین مفاهیمی که در این زمینه بر اساس این دو جهانبینی استخراج شد مفهوم رزق و مصرف است. در این پژوهش، با استفاده از روش مطالعه اسنادی، نتایج مختلفی به دست آمد.مهمترین نتیجه حاصل از این مطالعه بیانکننده این است که جهانبینی متکی بر فرهنگ مادیپرستی هیچگونه غایت اندیشی نسبت به اعمال و رفتار انسان ندارد و صرفاً این جهان را به عنوان هدف نهایی خود انتخاب نمود است. در حالی که در جهانبینی متکی بر تفکر توحیدی، مواهب مادی این جهان به عنوان وسیلهای برای رسیدن به کمال بندگی مطرح میشود و فرد با استفاده از آن رشد تکاملی خود را آغاز میکند.
مقدمه
صحیفه سجادیه، از جمله آثار خاص میباشد که به جنبه اصلی زندگی دینی و فرا مادی انسان نظر افکنده است. این نگاه، حاصل توجه به جنبه عبودیت انسان است. عبودیت انسان در عبادت متجلی میشود و عبادت را میتوان دارای صور مختلفی دانست؛ یکی از صور آن در قالب دعا متبلور میشود. دعا، در اصطاح به استغاثه، میل و رغبت به سوی خدا، طلب و سؤال، درخواست حاجت از خدا، نیایش و یا از توجه و روی آوردن به دیگری برای متوجه کردن او به سوی خود1 تعریف میشود؛ زیرا که استعمال واژه دعا در دعاهای منقول در متون دینی به صورت حقیقت است، در حالی که همه آنها توجهاتی به سوی خدایند که با ثنا و ستایش و طلب آمرزش و درخواست کمک تحقق پیدا میکند.
در صحیفه سجادیه، ما به گستره وسیعی از دعاها، با موضوعات و مفاهیم مختلفی مواجه هستیم که هرکدام سعی میکند، به نوعی در گستره زندگی فرد، جوانب مختلف آن را در نظر گیرند. این جوانب، از یکسو هشدار به انسان به عنوان یک نیازمند است و از سوی دیگر، نحوه ارائه این نیاز را به درگاه الهی نشان میدهد. ازاینرو، صحیفه سجادیه یک جنبه آموزشی نیز دارد.
با توجه به این مطالب، به بررسی نظام اقتصاد اسامی میپردازیم. زندگی انسان در جهان مادی، موجب شده است که او موجودی نیازمند باشد، این نیازمندی، از یکسو به عوامل طبیعی عالم و از سوی دیگر، به دیگر ابناء بشر میباشد. نیازهای اقتصادی و یا مادی بشر، امروزه جزو اصلی زندگی انسانها را تشکیل میدهد؛ برآورده شدن نیازهای اقتصادی انسان در این دوران بر اساس جهانبینی است که او میپذیرد؛ از همین رو، نحوه برآوردن نیازهای ضروری انسانها متفاوت است.
برخی از انسانها، رویکرد و جهانبینی توحیدی برای خود برگزیدهاند و برخی دیگر، از منظر جهانبینی مادی به عالم نگاه میکند؛ این تفاوت در رویکرد و نظر به عالم موجب شده است دو نوع کلی اقتصاد در عالم شکل گیرد رویکردی که معتقد به بنیانهای توحیدی است و خداوند را مبدأ فیض و مسئول رساندن رزق به انسان میداند و تفکر دیگری که انسان را مسئول رسیدن به محصوالت مادی و مصرف آن معرفی میکند.
در نظام مبتنی بر مصرف، یا نظام مصرفمحور، بنیاد قوانین اقتصادی را باید در قوانین طبیعی جستجو نمود، بر این اساس، رویکرد قوانین طبیعی به عنوان مدخل ایجاد نظام طبیعی یاد میشوند؛ و نظام طبیعی قوانین حاکم بر اجتماع انسانی را میسازد. لذا رویکرد انسان با فهم طبیعت و قوانین آن، قوانین حاکم بر روابط خود را برساخت میکند
از سوی دیگر، در این نظام فکری، جایگاه خاصی به نظر توحیدی داده نمیشود و انسانمحورِ کشف، تبیین و اجرای قوانین شناخته میشود؛ مسأله قابل توجه در اینجا، بحث ناکافی توان معرفتی انسان، برای کشف قوانین منطبق با نیازهای حقیقی انسان است، این رویکرد در نهایت موجب میشود که انسان یک موجود مصرفگرا باشد.
مصرف همان مطلوبیتی است که این نظام به دنبال تحقق آن برای انسان است. در رویکرد رزق محور، بحث این است که انسان بندهایست که میخواهد در نظام توحیدی با عبادت به عبودیت برسد و عبودیت از راه این جهان مادی میگذرد؛ پس برای گذران این جهان، باید حوایج مادی در حد نیاز انسان برآورد شود؛ اما برآورده شدن این نیاز بر اساس این قاعده است که خداوند نیاز بندگان خود را بهتر میداند. در این رویکرد، رزق به عنوان مفهومی شناخته میشود که از دل نظام توحیدی متجلی میشود. در پس زمینه این نگاه، رزق فقط مایه حیات است و وسیلهای برای زندگی انسان در این جهان مادی.
در این نوشتار، سعی شده است از منظر صحیفه سجادیه، چگونگی نگاه به پدیده اقتصاد بر بستر زندگی توحیدی، توجه و ابعاد مختلف آن واکاوی شود، و از سویی، شاخصه های اقتصاد مصرف محور موردتوجه و بررسی قرار میگیرد
