بخشی از مقاله
چکیده
برج لاجیم با قدمتی بیش از هزار سال، نمونه بارزی از معماری برج مقبره های معاصر حکومت آل زیار منطقه تبرستان(سواد کوه مازندران) می باشد. در این بنا دو ردیف کتیبه آجری پیرامون محیط بدنه بنا، در زیر گنبد قرار دارد. کتیبه بالایی به خط فارسی پهلوی و کتیبه زیرین به خط کوفی بـر روی هـم قرار گرفته اند. در این مقاله با توجه به ارزش معنوی خوشنویسی در هنر اسلامی، و هم چنین وجود دو کتیبه پهلوی و کوفی به صورت همزمان در یـک بنا، و از دیگر سو اهمیت برج لاجیم به عنوان نمونه ارزنده از معماری تاریخی مازندران، به نماد پردازی دو کتیبه موجود بـر روی ایـن بنـا پرداختـه شـده است. به بیان دیگر، با طرح فرضیه ای مبنی بر وجود وجه نمادین برای خطوط به کار رفته در بنای برج لاجیم، آن ها را به مثابه یک شـمایل یـا آیکـونی که دارای لایه های معنایی متفاوتی می باشند در نظر گرفته. به منظور دستیابی بـه ایـن مهـم از روش آیکونولـوژی ارایـه شـده توسـط ارویـن پانوفسـکی استفاده گردیده است، که از مهم ترین و معتبرترین انواع متدولوژی در حوزه ی تجزیه و تحلیل هنرهای بصری به شمار مـی رود. در ایـن روش، در سـه مرحله به تجزیه و تحلیل کتیبه های موجود در بنای برج لاجیم پرداخته شده است، دو مرحله نخست شامل توصیف و تحلیل آیکونوگرافی اثر می باشند و آنالیز فرم کتیبه ها و بررسی مضامین و محتوای دو کتیبه را شامل می شوند. در سومین مرحله، یعنی تفسیر آیکونولوژی به شناسایی ارزش های نمـادین مستتر در اثر پرداخته شده است، در نتیجه از طریق بررسی کتیبه های برج لاجیم می توان به زیر لایه های معنایی، شامل زمینه های ملی، مـذهبی، طبقـه و دوره تاریخی آن پی برد.
کلمات کلیدی: برج لاجیم، معماری مازندران، آیکونولوژی، شمایل شناسی، پانوفسکی
دومین همایش ملی هنر تبرستان: معماری بومی
.1 مقدمه
برج های آرامگاهی خطه ی تبرستان، که مازندران کنونی تنها بخشی از آن می باشد از آثار تاریخی شاخص و ویژه فرهنگ و هنر ایران زمـین بـه شـمار می روند. این برج ها که شامل برج گنبد قابوس، برج رادکان(هر دو در استان گلستان کنونی) و برج های رسکت و لاجیم مـی باشـند، از شاخصـه هـای مهم معماری تاریخی تبرستان در قرن پنجم ه.ق هستند که متعلق به دوران حکومت آل زیـار مـی باشـند. متاسـفانه بررسـی هـای علمـی و آکادمیـک در حیطهی معماری مازندران و تبرستان، نسبت به اهمیت آن ها موارد محدودی می باشند، که از لحاظ کمی به هیچ وجه نمی توانند ظرفیت اهمیـت چنـین مطالعاتی را جوابگو باشند. مسأله مهم دیگر در مطالعات معماری تبرستان، اهمیت بررسی های مربوط به هنر های وابسته به معماری این سرزمین میباشد. در این پژوهش به صورت انحصاری از میان هنر های وابسته به معماری، خوشنویسی و کتیبه های برج مقبره لاجیم، واقع در شهرسـتان سـواد کـوه مـورد بررسی قرار خواهد گرفت. در بحث پیرامون هنر های تزیینی و هنری موجود در بناهـای اسـلامی همـواره نظریـاتی مبنـی بـر وجـود مفـاهیم و رمـز هـای عرفانی، در ورای ظاهر تزیینی چنین آرایه های هنری وجود داشته است. این نظریـات بخصـوص توسـط سـنت گرایـانی همچـون تیتـوس بورکهـارت و فریتیوف شوان و سید حسین نصر در مورد ارتباط میان صورت و معنا در هنر های اسلامی مطرح گشت، و اساس تئوری هنر مقدس را پایـه گـذارد. ایـن نگرش توسط پژوهشگرانی همچون نادر اردلان و لاله بختیار در مورد معماری و هنر اسلامی-ایرانی مورد بررسی قرار گرفت و بـرای تزیینـات معمـاری اسلامی علاوه بر وجه تزیینی، وجه عرفانی و معنایی را نیز در نظر گرفتند . امروزه چنین نگرشی، مبنی بر عدم تزیینی بودن صرف نقـش مایـه هـای هنـر و معماری اسلامی، توسط مجامع علمی و آکادمیک غربی نیز پذیرفته شده است. در این پژوهش با بررسی کتیبه های بـرج مقبـره لاجـیم، شـامل دو کتیبـه کمربندی پهلوی و کوفی، به توصیف و در نهایت تحلیل و تفسیر آن برای رسیدن به زیـر لایـه هـای معنـایی آن خـواهیم پرداخـت. در ایـن راه از روش آیکونولوژی استفاده می شود که توسط منتقد هنر مشهور آلمانی، اروین پانوفسکی در دنیا گسترش یافت. این روش به دلیل جامعیت داشتن، مورد تأیید مجامع علمی و هنری، برای رمز پردازی هنرهای بصری میباشد. از این طریق با روشی علمی، کتیبه های برج لاجیم نماد پردازی شده و اطلاعاتی مربوط به دوران، تاریخ و نگرش های فکری حاکم بر محیط و زمان احداث این بنا حاصل خواهد شد.
1.1 پیشینه تحقیق در زمینه بررسی تحلیلی کتیبه های برج لاجیم به روش علمی و بررسی هنری آن ها تا کنون کتاب و مقاله ای به چاپ و انتشار نرسیده است، مـوارد زیـر
نزدیکی با موضوع داشته و در آن ها به موارد مشابه پرداخته اند.
• رستمی، مصطفی.، .1391 برج لاجیم نگین جاذبه های تاریخی مازندران. شلفین، ساری.
مهم ترین و شاید تنها کتاب مربوط به بررسی انحصاری برج لاجیم می باشد. در این کتاب طراحی خطی کتیبه ها بـا اشـل گـذاری صـحیح موجـود مـی باشد، این کتاب تازه ترین بررسی برج لاجیم می باشد که در بخشی از آن به کتیبه ها نیز پرداخته شده است، ایـن بررسـی هـا در زمینـه ی بررسـی هـای تحلیلی در مورد کتیبه های بنا حائز اهمیت و راهگشا می باشند.
• گدار، آندره و دیگران.، .1371 آثار ایران ، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، جلد .3 آستان قدس رضوی، مشهد.
اولین منبع بررسی برج لاجیم متعلق به 1933 م می باشد. آندره گدار اولین کسی بود که در کتابش به کتیبه ها اشاره داشته است. او تنها موفق به خوانـدن خط کوفی شد و نتوانست خط پهلوی را بخواند، همچنین گدار از هر دو کتیبه کوفی و پهلوی طرح های خطی ارایه کرده است.
• رضائی باغ بیدی، حسن.، .1383 "کتیبه پهلوی- کوفی برج لاجیم". نامه ایران باستان، شماره )1پیاپی (7، سال چهارم، صفحه .21 -9
تنها نمونه برای بررسی و خوانش کتیبه پهلوی بنا می باشد. نگارنده در این مقاله به خواندن کتیبه پهلوی پرداخته است و همچنین با توجه به خوانش خـط پهلوی و بررسی های پیشین گدار و هرتسفلد در مورد دو کتیبه، برای خوانش خط کوفی آن نیز پیشنهاد و اصلاحیه ای صادر کرده اسـت . ایـن مقالـه بـه صورت تخصصی مربوط به بررسی های ادب پژوهی کتیبه ها می باشد.
• عبدی، ناهید.، .1390 درآمدی بر آیکونولوژی. سخن، تهران.
این کتاب مربوط به بررسی روش آیکونولوژی می باشد و در این زمینه تنها کتاب انتشار یافته به زبان پارسی است. این کتاب تئوری اروین پانوفسکی را تشریح کرده و برای نمونه، آثار نقاشی ایرانی را به مدد این روش بررسی کرده است.
•Panofsky, Erwin., 1972. Studies in Iconology(Icon Edition). Westview Press, Colorado.
اصلی ترین کتاب درباره روش شناسی آیکونولوژی می باشد که در آن پانوفسکی به چگونگی استفاده از آیکونولوژی برای بررسی هنر های بصری می پردازد.
1.1 سوال های تحقیق • چگونه می توان کتیبه های برج لاجیم را نوعی نشانه یا تمثالی سمبولیک دانست؟
دومین همایش ملی هنر تبرستان: معماری بومی
• در بررسی های آیکونولوژی از کتیبه های برج لاجیم چه مواردی را به صورت معنای پنهان در اثر می توان مشاهده کرد؟
1.2 فرضیه های تحقیق
