بخشی از مقاله
چکیده: در قرون متمادی از آغاز تا به امروز یکی از مهمترین مفاهیمی که توسط انسان با بهره گیری از تمام بضاعت هنری به منصه ظهور رسیده، ابراز اعتقادات مذهبی است. علاوه بر نوشته ها، اشکال هندسی، نقاشی ها و حکاکی های بجای مانده بر عناصر معماری معابد عتیق - پرستشگاه های مصر باستان و زیگورات ها - ، انگاره های نقش بسته بر کنیسه ها، کلیساها و مساجد نیز مؤید این مطلب است. اسلام و به تبع آن تشیع نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد. در قلمرو معماری اسلامی، هر کجا که حکام شیعه حکومت کرده اند آثار و نشانه های تفکر شیعی قابل رویت است. این پژوهش با گرد آوری داده های مورد نیاز - میدانی-کتابخانه ای - در پی بررسی و شناخت انگاره های شیعی موجود بر روی کتیبه درهای روستای تاریخی ابیانه از طریق مقایسه آن ها با مفاهیم شیعی است. خوانش و برداشت این عناصر بدون پرداختن به مفاهیم آنها توسط پژوهشگران پیشین، ضرورت انجام این پژوهش را در پی دارد، از این رو تبیین فلسفه شکل گیری این انگاره ها نیز از دیگر اهداف و نتایج این پژوهش توصیفی- تحلیلی می باشد.
مقدمه -1-2 معماری اسلامی ×
ابیانه نام روستایی تاریخی است از توابع شهرستان نطنز در استان اصفهان. مردمان این روستا توانسته اند با حفظ میراث آبا و اجدادیشان از قبیل آداب و فرهنگ، رسوم، عقاید و معماری، آوازه خود را به اقصا نقاط جهان برسانند. هر ساله گردشگران فراوانی از کالبد اخرایی رنگ این قلب تپنده کوهپایه کرکس دیدن می کنند. مردم ابیانه با استفاده از نوشته ها و نقوش از دیرباز تا کنون سعی در حفظ و بازتاب افکار و عقاید خود هستند و این تا بدان جا پیش می رود که نقش گلدوزی دامن زنان با دختران متفاوت است . نکته حایز اهمیت اینکه این مردمان از زبان هنر و معماری بیشترین بهره را برای بیان دیدگاه هایشان برده اند. با نگاه کردن به این روستا می توان معماری ایرانی - اسلامی را نظاره گر شد. همچنین تفکرات و اعتقادات شیعی که در دوران صفوی در معماری این روستا به اوج و پایداری رسید در مساجد و منازل خودنمایی می کنند.
یکی از ویژگی های برجسته ابیانه که این آبادی را از تمام مناطق دیگر ایران متمایز می کند، آثار چوبی و تزیینات و نقوش و کتیبه های آن است . این آثار نه تنها در مکان های مذهبی، بلکه در خانه های اهالی نیز به چشم می خورد. تعدادی از این آثار از دوره سلجوقی و تعدادی ازدوره ایلخانی و بخش قابل ملاحظه ای از دوران صفوی برجای مانده است - مشهدی نوش آبادی، 1392 ، ص. . - 48 اما در های چوبی ابیانه که بازمانده ای از دوران مختلف تاریخی است، ورقی دیگراز این دفتر باشکوه و عنصری منحصربه فرد از فرهنگ، هنر و معماری ایرانی است که در آن طرح ها و نقوش و کتیبه های زیبایی به چشم می خورد، شکل 1 - الی . - 13 در واقع این نوع تزیینات - به جز درهای آثار مذهبی - بر ده ها درِ خانه ابیانه نیز به کار رفته است که در نوع خود، شاید بی نظیر باشد - مشهدی نوش آبادی، 1392، ص. . - 49 محتوای اشعار فارسی و عبارات عربی، بیشتر نیایش و طلب گشایش و برکت و تأکید بر شعار توحید و استعانت از خداوند است . اسماء خدا به ویژه االله، و بعد از آن، نام علی - ع - بازتاب گسترده ای دارد که نشان دهنده تأثیرات مذهبی و فرهنگی دوران صفوی است. - مشهدی نوش آبادی، 1392، ص. . - 48
به طور کلی اکثر آثار هنری تجلی گاه افکار، عقاید، مذهب و دین - صرف نظر ازالهی بودن یا نبودن - پدید آورندگان خویش است. معماری هم به مانند سایر هنر ها و یا مقوله ای که حداقل پایه ای در هنر دارد از این قاعده مستثنی نیست و همچنین سعی در انعکاس مفاهیم با لحاظ کردن حداکثر زیبایی دارد. »اگر یک معماری بخواهد به معنای تمام کلمه، زیبا و سازمند باشد، لازم است رابطه ای استوار با منبع زیبایی برقرار نماید. پروردگار سبحان در قرآن مجید زیبایی حقیقی را تنها از جانب خویش میخواند، از این رو در معماری اسلامی بنایی زیباتر خواهد بود که نسبت دقیق تری با منبع زیبایی برقرار ساخته باشد« - مهدوی نژاد، 1383 ، ص . » . - 61واژه »معماری اسلامی« واژه ای نوظهور است و به چند قرن اخیر مربوط می گردد یعنی در دوره هایی که باستان شناسان و مستشرقین اروپایی برای دسته بندی شماری از آثار پرشکوه معماری کشور های اسلامی این واژه را خلق و به جهان معماری عرضه داشتند« - مهدوی نژاد، 1383، ص. . - 60
-2-2 تشیع و معماری شیعی ×
پس از رحلت پیامبر اسلام - ص - مسلمانان به دو گروه تقسیم شدند، عده ای با منتخب رویداد سقیفه به عنوان خلیفه پس از پیامبر - ص - بیعت کردند که از آنها به اهل سنت تعبیر می شود و عده ای هم اعتقاد داشتند خلافت پس از پیامبر یا امامت به مثابه نبوت نیازمند نصب از طرف خداوند است و بر اساس نص کتاب آسمانی و احادیث نبوی این منصب به علی ابن ابی طالب - ع - تعلق دارد، به گروه دوم در اصطلاح شیعه گفته می شود. »معماری اسلامی و به تبع آن معماری شیعی، همواره تجلی گاه اعتقادات و اندیشه های مسلمانان بوده است. تفکراتی چون: به کارگیری ایما، نشانه و اشاره، عزم به احقاق حقوق انسانی، عشق به ائمه اطهار، استفاده از اجتهاد، توجه به امامت و عدالت، ضرورت به کارگیری احکام و احادیث شیعی و استفاده از مشی عملی ائمه اطهار نمونه ای از اعتقادات شیعی هستند که بر هنر به طور عام و بر معماری به طور خاص، تاثیر داشته اند« - بمانیان و دیگران به نقل از بمانیان، 1389، ص. . - 48 پس از استقرار سلسله صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران شاهد لحاظ شدن مفاهیم شیعی در هنر و معماری ایران بوده ایم.× ×
-3-2 جایگاه »در« و »ورودی« در اسلام و تشیع ×
»هر ورودی دارای نقش های کالبدی و کارکردی می باشد. شکل گیری ورودی به عنوان یکی از عناصر مهم و مؤثر در معرفی افکار و نظریات دوران مربوط به خود است و متناسب، هماهنگ و پیوسته با امکانات، اهداف عملکردی و تفکرات دوره مربوط به خود شکل می گیرد . از آنچه در شکل گیری فضاهای ورودی در تمدن ها و سبک های مختلف مؤثر بوده، می توان اوضاع طبیعی و اجتماعی منطقه، مذهب، نظام اجتمائی و فرهنگی و ... را نام برد - «دوستی مطلق، 1311، ص. . - 11 اسلام و به تبع آن شیعه نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد. »در تفکر اسلامی اصطلاح »در رحمت الهی« شأن مقدس »در« را نشان می دهد. مفهوم » باب علم« درباره حضرت علی خود نشانی از واسطگی مفهوم »در« جهت ورود به عالمی دیگر است« - مددپور، . - 1311 از این رو معمار و هنرمند شیعه با لحاظ کردن تفکر سلسله مراتبی خود به طراحی و تزئین سر سلسله بنا می پردازد، جدول - . - 2
