بخشی از مقاله
چکیده
اخلاق حرفهاي شکل دهندهي مبانی رفتاري حرف مختلف میباشد. در جامعهي سنتی این نقش در فتوتنامههاي پیشهها متجلی شده است. مضمون کتیبههاي سفال نیشابور قرابت بسیاري با اصول ثبتشده در فتوتنامهها دارد؛ لذا می-توان آن دو را منشعب از اصلی واحد دانست. در باب نقش اخلاق در هنر سنتی و رابطهي هنر و فتوت تحقیقاتی صورت گرفته است. لکن تحقیقی بسنده با محوریت اخلاق در سفال کتیبهدار نیشابور مشاهده نشده است. از این رو این پژوهش سعی بر آن دارد تا با تحلیل مضامین کتیبهها از منظر اخلاق حرفهاي و فتوتنامهها، تأثیر اخلاق و چگونگی بروز آن در نگارش کتیبههاي سفال نیشابور آشکار سازد. با مطالعهي این تأثیر مشخص میشود که از سفال نیشابور چون محملی براي انتقال پیامهاي اخلاقی بهره گرفته شده است. هنرمند مقید به اخلاق و اشاعهي آن بوده است. این گونه برخورد با سفالینه در نهایت به اخلاقمداري جامعهي نیشابور عصر سامانی ختم شده است. روش این تحقیق توصیفی- تحلیلی بوده و اطلاعات مورد نیاز به صورت کتابخانهاي جمعآوري گردیده است.
واژگان کلیدي: دورهي سامانی، سفال نیشابور، کتیبههاي سفال نیشابور، فتوتنامه، اخلاق حرفهاي.
مقدمه
نمونههاي کتیبهدار سفال نیشابور در دورهي سامانیان از آثار منحصر به فرد هنر اسلامی ایران به شمار میآیند. ظهورسفال کتیبهدار نیشابور را از علل مختلفی ناشی میدانند: سکونت اعراب در منطقه، تأثیرهاي خارجی، واکنش حکومت مرکزي عباسی علیه سامانیان که در صدد بازیابی زبان فارسی بودند - ١٩٦٦ . - Volov, بدون در نظر داشتن علت پیدایی این اثرمسئله مشترك در تمامی آثار سفالین، وجود امر اخلاق و عبارات اخلاقی میباشد. مضامین کتیبهها قرابت بسیاري با مفاهیم ذکر شده در فتوتنامههاي پیشههاي جامعهي سنتی دارند. فتوتنامهها اصول و مبانی اخلاق حرفهاي را مشخص میکردند که پیشهور در عمل، خود را مقید بدانها میدانسته است.
این دو گروه اثر را میتوان حرکاتی هم ارز تلقی نمود که در مسیر تاریخی از سفالینههاي نیشابور به فتوت نامههاي مکتوب ختم شده است. اخلاق مسالهاي است که در غالب کتیبههاي سفال نیشابور حضور دارد و اخلاق حرفهاي مضمون فتوت نامههاي پیشههاي جامعهي سنتی است. سفال به دلیل مصرف روزمره محمل مناسبی جهت اشاعهي هر گونه پیام است. بنابر اصول اخلاق حرفهاي هنرمند سفالگر در کار خود نمیتواند بر مقبوحات اشاره و تأکید ورزد و نیز جهان بینی اسلامی، وي را از این امر باز میدارد. نحوهي بروز اخلاق حرفهاي در نگارش کتیبههاي سفال نیشابور مسالهاي است که تا به حال بدان پرداخته نشده است. در همین راستا، پژوهش حاضر بر سوالات زیر استوار است:
-اخلاق حرفهاي چه تاثیري در سفالگري نیشابور داشته است؟
-اخلاق و مضامین اخلاقی چگونه بر کتیبههاي سفال نیشابور عصر سامانی تجلی یافتهاند؟
این مقاله در چند گفتار مدون گشته است. ابتدا به واضحسازي علم اخلاق و اخلاق حرفهاي پرداخته و سپس فتوتنامهها تحت عنوان مبانی اخلاق حرفهاي در جامعهي سنتی بررسی شدهاند. در پایان پس از معرفی سفال کتیبهدار نیشابور عصر سامانی شیوههاي تجلی اخلاق حرفهاي و مضامین اخلاقی در کتیبهها مورد بحث واقع شده است.
پیشینهي پژوهش
پژوهش پیش رو به دو ساحت کلی تقسیم میشود. بخشی به مقوله اخلاق حرفهاي پرداخته و دیگري سفال نیشابوري عصر سامانی را مورد بحث قرار میدهد. عاملی - 1384 - مطالعات انجام شده در باب اخلاق حرفهاي به چگونگیها و نظریات مختلف آن به عنوان شاخهاي از علم اخلاق پرداختهاند. فرامرز قراملکی - 1380 - مطالبی از نویسندگان مختلف من جمله هنر را راجع اخلاق حرفهاي در زمینههاي مختلف را جمعآوري کرده است. عاملی - 1388 - نظریههاي مختلف اخلاقی و اخلاق حرفهاي را به بحث گذاشته است. فتوتنامهها اصول اخلاقی پیشههاي جامعهي سنتی را تعیین میکردند، لذا نگاه اخلاق حرفهاي بر آنها داشت.
افشاري - 1382 - تعداد 30 فتوتنامه و رسالهي خاکساریه را گرد آورده است. برخی از این متون همچون فتوت نامهي دلاکان، فتوت نامهي قصابان و فتوت نامهي آشپزان و... را جمع آوري کرده است که در راستاي پژوهش حاضر قرار میگیرند. سفال نیشابور و کتیبههاي آن ساحت دوم تحقیق را شامل میشود. ویلکینسون - 1974 - کامبخش فرد - 1349 - گزارشات مفصلی از حفاري در نیشابور منتشر کردهاند. فهروري - 2000 - و توحیدي - 1387 - اطلاعات تکنیکی و ساخت این سفالینهها را در اختیار قرار میدهند. به دور از تاریخ نگاري سفال نیشابور، قوچانی - 1364 - تعداد 140 سفالینه را قرائت کرده همچنین قوچانی - 1380 - در مقالهاي جملات منسوب به حضرت علی - ع - و عبارات راجع به وي را از روي کتیبه-هاي سفال نیشابوري استخراج کرده است.
موسوي - 1390 - فتوتنامهها را از بسترهاي مهم شناخت تاریخ هنر اسلامی میداند و به شرح روابط میان فتوتنامهي چیتسازان و هنر چیتسازي - قلمکار - میپردازد. در باب اخلاق حرفهاي در هنر و رابطهي میان فتوتنامهها و هنرهاي سنتی تحقیقاتی انجام شده است لکن به طور اخص در باب سفال و سفالگري نیشابور عصر سامانی مطالعاتی درخور یافت نشده است. به همین منظور در این پژوهش مسئله اخلاق حرفهاي و نحوهي تجلی آن بر کتیبهها مورد توجه قرار گرفته است؛ و سفال نیشابور با نگاهی جز تاریخ گرایانه و باستانشناسانه نگریسته شده و مورد مطالعه قرار گرفته است.
اخلاق و علم اخلاق
واژه »اخلاق« جمع خُلق و خُلق است که آن را به معناي »سجیّه«، »طبع«، »دِیْن« و »مُروّت« میآورند - دهخدا، :1372 . - 1296 طی تاریخ علم اخلاق نظریههاي اخلاقی تحت عناوین مختلفی چون غایتگرایانه، وظیفهگرایانه، واقعگرایی و غیر واقعگرایی و زیرگروههاي ایشان توسط اندیشمندان اسلامی و غربی ظهور یافته و تعاریف متعددي براي علم اخلاق ارائه گشته است.ابن مسکویه در کتاب تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق - 3-2 :1299 - چنین میگوید: »خُلق حالی است براي جان انسانی که او را بدون فکر و تأمل به سوي کارهایی برمیانگیزاند.« خواجه نصیرالدین طوسی - 14 :1346 - علم اخلاق را علم چگونگی اکتساب اخلاق نیکو دانسته است که براساس آن، افعال و احوال شخص نیکو میشود.
با توجه به کتابهاي اخلاقی همچون معراج السعاده میتوان گفت که علم اخلاق از دیدگاه دانشمندان اسلامی، علمی است که از انواع صفات خوب و بد بحث کرده، آنها را مورد شناسایی و تعریف و تبیین قرار داده، کیفیت اکتساب صفات خوب و فضایل را و نیز چگونگی زدودن صفات رذیله را بیان کرده است - نراقی، 1325 ق - . ابن سینا - 3 :1383 - ازاخلاق با عنوان »علم به خود« نام برده است چرا که معتقد است اخلاق پیرامون نفس انسان سخن میگوید وبه نظر علامه طباطبائی علم اخلاق عبارت است از: فنی که درباره ملکات انسانی بحث میکند؛ ملکاتی که مربوط به قواي نباتی و حیوانی و انسانی اوست؛ و هدف این بحث این است که فضایل را از رذایل جدا سازد؛ یعنی این علم میخواهد معلوم کند که کدام یک از ملکات نفسانی انسان، خوب و بد و مایه کمال و فضیلت اوست و چه ملکاتی، بد و رذیله و مایه نقص اوست تا آدمی بعد از شناسایی آنها، خود را با فضایل آراسته سازد و از رذایل فاصله گیرد - طباطبائی، . - 558 :1374 غایت و هدف علم اخلاق، شناخت فضیلتها و چگونگی به کارگیري آنها در جهت تزکیه نفس و شناخت پلیديها به منظور پاك کردن نفس از آنهاست؛ به همین جهت، علم اخلاق را علم سلوك یاتهذیب اخلاق یا حکمت عملی نامیدهاند - صلیبا، . - 20 :1371
اخلاق حرفه اي
کانت - 236 :1378 - حرفه را اشتغال غایتمند میداند و آن را از »کار«1 متمایز کرده و کار را اینگونه باز مینماید: »حرفهاي که با مشکلات خاص خود همراه است.« وي همچنین کار را مجموعه اعمالی دانسته که انسان به کمک مغز، دست،ابزار و ماشینها براي استفاده عملی از ماده روي آن انجام میدهد و این اعمال نیز متقابلاً بر انسان اثر میگذارد و او را تغییر میدهد. تعریف حرفه توسط چادویک - 1998: Vol.7: p733 - 2 در یک معناي عام تنها شغل و پیشه فرد را در برمیگیرد ودر معناي محدودتر به فعالیت معینی که موجب هدایت فرد به موقعیت تعیین شده همراه با اخلاقی خاص است، اطلاق میگردد.
در سنت ایرانی دیدگاههاي متفاوتی نسبت به مقولهي حرفه یافت میشود. در رسائل سنتی با این تعریف از پیشه روبرو هستیم: پیشه فقط عبارت از دکانداري نیست بلکه هر کاري که مردم بر دست گیرند، آن چون پیشه باشد اما باید که آن کار را نیک بدان ورزیدن تا از آن بتوان خوردن - فوشهکور، . - 261 :1377به طور کلی از این دو دیدگاه پیرامون حرفه و کار درمییابیم که »حرفه« مفهومی عامتر از »کار« است به نحوي که مفهوم کار را دربرمیگیرد ولی تمام مصادیق کار قابل اطلاق به حرفه نیست. تفاوت حرفه در سنت و مدرنیته در بروز کمی و کیفی آنهاست. حرف سنتی همواره امري منبعث از اصول شمرده شدهاند و لذا وجه کیفی آن در این است که خود از اجزاء سازندهي سنت بوده و وسیلهي مشارکت در سنت به حساب میآید.
به سخن دیگر فعالیت، خصلتی دقیقاً مقدس و صورت مناسک به خود میگیرد و به همین دلیل است که گفتهاند در چنین تمدنی هر شغلی نوعی وظیفه روحانی است - گنون، . - 1387این در حالی است که با نزدیک شدن به دنیاي مدرنیته این جنبه از حرفه رفتهرفته کمرنگتر شده و شغل در مفهوم کمی آن به وجود آمده است.از ارکان هر گونه شغل و حرفه شغل و سرمایه است. در جامعه سنتی، سرمایه بر دو گونه واجد معناست: مادي و معنوي. سرمایههاي مادي امکانات و ابزار و منابع اولیه و طبیعی میباشند که هر یک داراي مفاهیمی روشن هستند. اما در مورد سرمایه به معناي دوم یعنی سرمایه معنوي نکاتی قابل توجه وجود دارد. از جمله سرمایههاي معنوي میتوانیم از مبانی رفتاري و اخلاقی حرف مختلف نام بریم.
اخلاق حرفهاي شاخهاي از علم اخلاق میباشد که فهم و شناخت مبانی نظري آن در گرو فهم »حرفه« به ویژه در مفهومسازيهاي نوین از آن است. امروزه با پیشرفت تمدنهاي انسانی و گسترش ارتباطات اجتماعی و بینالمللی مفهوم حرفه نیز دچار تغییر و تحولاتی گردیده که آن را از مفهوم سنتی آن متمایز مینماید - عاملی، . - 1384اخلاقورزي در نسبت با افراد، اصناف و محیطهاي اجتماعی مسائل مختلفی ایجاد میکند، به گونهاي که نمیتوان انتظار داشت اخلاق واحدي در مورد همه انسانها وجود داشته باشد و بصورتی واحد در مورد آنان عمل کند و همچنین اخلاق همواره در قالب و چهارچوب مسائل اجتماعی نظیر خانواده، طبقه، حرفه و غیره مقید است. در تعریف اخلاق حرفهاي یا اخلاق کسب و
