بخشی از مقاله
مقدمه
سکه شناسی بخش مهمی از علم باستان شناسی است . که از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا روشنگر رویدادهای مبهم و تاریک گذشته است . سکه سند و مدرکی است که از آغاز پیدایش در آن دخل و تصرفی راه نیافته است و می تواند بخشی از افسانه تاریخی را به واقعیت و یا نظریه ای که مورد قبول تاریخی بوده مردود اعلام کند .
سکه شناسی در شناخت ادیان و مذاهب و اساطیر باستانی نقش بسزایی داشته و سکه از لحاظ هنر نیز میتواند سیر و تطور و ترقی هنر را در ادوار مختلف بیان اقوان گوناگون نشان دهد . و با مطالعه شهرهایی که سکه را در آنها ضرب می شدند می توان مناطق جغرافیایی آنها را بهتر شناخته حتی از علل دقیق آنها باخبر شد . سکه را معیار سودمند برای شناخت مقیاسها و اوزان در ادوار گذشته به شمار می آیند و سکه ها تاریخ مصور آداب و رسوم ، البسه ، تزئینات ،جنگ افزارها و گاهی معماری ملتهاست به عنوان مثال نام امامان و ائمه اطهار بر روی سکه های صفوی نشان می دهند آنها به مذهب شیعه اعتقاد داشتند . و یکی از امتیازهای مهم سکه در مقایسه با دیگر اشیاء تاریخی جنس آنهاست که نسبت به اجناس دیگر (پارچه ، چوب ، .....) کمتر در معرض نابودی هستند سکه ها سندی هستند مکتوب که بعضی از دوره های تاریک تاریخی و اسلامی را برای ما آشکار می کنند .
بنابراین سکه های اسلامی و سکه های صفوی که موضوع تحقیق ماست گنجینه عظیمی هستند که عقاید مذهبی و جلوه های هنر و فرهنگ این دوره را به ما نشان می دهند . این واقعیت است که زندگی در جامعه اسلامی در همه ابعاد با دین درآمیخته و سرزمین پهناور ایران بستر بسیاری از تحولات اجتماعی و تاریخی است و حکومت صفویه با ارادت و وابستگی که به امامان و ائمه اطهار داشتند و دین اسلام به حیات اجتماعی و سیاسی ، فرهنگی خود ادامه داده اند .
دولت صفویه :
دولت صفویه در اوایل قرن دهم هجری تأسیس گردید . مؤسس این سلسله شاه اسماعیل ، پسر شیخ حیدر ، نواده شیخ صفی الدین صوفی معروف بود . با استقرار اسماعیل صفوی (905-930 ه ) و تشکیل دولت صفوی یکی از درخشانترین ادوار تاریخی ایران آغاز گردید . شاهان صفوی با برانداختن ملوک الطوایفی و متمرکز ساختن دستگاه دولتی و تحکیم مبانی دینی و ملی به ترویج صنعت و حرف و آباد نمودن شهرها و ایجاد ابنیه و آثار مختلف همت گماشتند . در نتیجه مساعی آنان کشور در تمام شئون مذهبی ، فرهنگی ، هنری ، سیاسی ،
اقتصادی و تجاری پیشرفت حاصل نمود . آنها با رسمی کردن مذهب شیعه مذهب صفوی و قدرتمند شدن آن و مجاورت با امپراتوری سنی مذهب عثمانی ، جنگ های متعددی بین دو کشور روی داد که از آغاز تا انقراض این سلسله ادامه داشت . در این دوره ایران با بعضی کشورهای اروپایی روابط نزدیکی برقرار کرد . یکی از علل ایجاد این رابطه جنگهای دولت عثمانی با ایران و دولتهای اروپایی بود . سلسله صفوی را شاه اسماعیل تأسیس کرد ، شاه تهماسب ، فرزندش آن را تثبیت نمود و شاه عباس ، نوه شاه تهماسب آن را به اوج قدرت رسانید . بعد از مرگ شاه عباس اول ، نوه او با نام شاه صفی و سپس عباس دوم ، سلیمان و شاه سلطان حسین سلطنت نمودند . در زمان شاه سلطان حسین ، محمود افغان پسر
میرومیس ، کلانتر قندهار ، از طریق سیستان و کرمان پیش راند و از طریق یزد عازم اصفهان شده ، پایتخت صفویه را فتح نمود و بر تخت سلطنت ایران تکیه داد ، بعد از قتل شاه سلطان حسین افراد مختلفی از خاندان صفوی در گوشه و کنار ایران به سلطنت رسیدند که حکمرانان اسمی بیش نبودند و در حقیقت حکومت واقعی سلسله صفوی در سال 1135 ه با فتح اصفهان و قتل شاه سلطان حسین به پایان رسیده بود . با استقرار دولت صفوی ، وضع مالی بر اساس معین و ثابتی استوار گردید . یکی از ارکان مهم سازمان مالی کشور ، ضرابخانه بود که تحت نظر معیرالممالک اداره می شد و عزل و نصب حکاکان و زرکشان و ضرابی باشی و صنعتگران و کارکنان و کارمندان با او بود . سکه های رایج در زمان صفویه از زر و سیم و
برنز بود ، ولی در معاملات و داد و ستد بیشتر از سکه نقره و برنز استفاده می شد و سکه زرین کمتر در دست مردم بود و معمولاً در جشنها و تاجگذاری و اعیاد ضرب می شد .
واحد پول دوران صفوی تومان بود . سکه زر به نام اشرفی و سکه نقره بیستی ، محمدی ، شاهی و عباسی نامیده می شد و سکه های برنزی غازی نام داشت که معمولاً به آنها فلوس می گفتند . بر روی سکه های فلوس معمولاً تصاویر مختلفی از حیوانات و پرندگان نقش می گردید . به علت رونق تجارت و صنعت و وضع مطلوب اقتصادی ، در بیشتر شهرهای ایران ضرابخانه هایی برقرار بود که اقدام به ضرب سکه می نمودند .
نام و القاب شاهان صفوی بر سکه ها
بر روی سکه های صفوی نام و القاب شاهان به صورت جملاتی که ارادت و وابستگی آنها را به ائمه اطهار و امامان شیعه می رساند و همچنین تاریخ ضرب و نام شهری که سکه در آن ضرب شده ، نقش گردیده است . از زمان شاه عباس دوم ( 1052-1077 ه ) اغلب عناوین و القاب به صورت اشعار فارسی نوشته شده و این یکی از ابداعات و نو آوریها ی جالبی است که در سکه های ایرانی قبل از صفویه سابقه نداشته و بر سکه سلسله های پیشین ایرانی تاکنون اشعار فارسی قرائت نشده است . خط روی سکه های شاهان اولیه صفوی نسخ و سپس نستعلیق است . مهمترین القاب و نام شاهان صفوی بر سکه ها به شرح زیر است :
شاه اسماعیل اول (907- 930 ه )
1 – السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابوالمظفر شاه اسمعیل بهادر خان خلدالله ملکه.
2 – السلطان العادل الکامل الوالی ابوالمظفر سلطان اسمعیل بهادرخان الحسینی خلدالله ملکه .
3 – السلطان العادل الغازی فی سبیل الله ابوالمظفر شاه اسمعیل خلدالله ملکه .
4 - عدل شاه اسمعیل
5 – من التجا الی الحق نجا .
تهماسب اول (930 – 984 ه )
1 – السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابوالمظفر شاه طهماسب بهادرخان خلدالله ملکه.
2 – السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابوالمظفر سلطان طهماسب الصفوی الحسینی خلدالله ملکه .
3 – عدل شاه طهماسب .
اسماعیل دوم (984 – 985 ه )
1 – السلطان العادل ابوالمظفر شاه اسمعیل الصفوی خلدالله ملکه .
2 – ابوالمظفر شاه اسمعیل بن طهماسب الصفوی خلدالله ملکه .
3 – زمشرق تا به مغرب گر امام است علی و آل او ما را تمام است .
محمد خدابنده ( 985 – 996 ه )
1 – السلطان العادل الکامل الهادی الوالی ابوالمظفر شاه سلطان محمد بهادرخان بن طهماسب خلدالله تعالی ملکه .
2 – غلام امام مهدی علیه السلام السلطان العادل ابوالمظفر سلطان محمد خلدالله ملکه .
حمزه ( 992 – 993 ه )
السلطان بن السلطان حمزه خلدالله ملکه و سلطانه .
عباس اول ( 996 – 1038 ه )
1 – از بهر خیر این سکه را کلب علی عباس زد .
2 – بنده شاه ولایت عباس خلدالله ملکه و سلطانه و علی العالمین بره و احسانه .
صفی اول ( 1038 – 1052 ه )
1 – بنده شاه ولایت صفی .
2 – هست از جان غلام شاه صفی.
عباس دوم ( 1052 – 1077 ه )
1 – بود کلب علی عباس ثانی .
2 – به گیتی سکه صاحبقرانی زد زد از توفیق حق عباس ثانی .
3 – به گیتی آنکه اکنون سکه صاحبقرانی زد
زتوفیق خدا کلب علی عباس ثانی زد .
صفی دوم ، سلیمان اول ( 1077 – 1105 ه )
1 – بهر تحصیل رضای مقتدای انس و جان تازه از نام صفی شد سکه صاحبقران .
2 – زبعد هستی عباس ثانی صفی زد سکه صاحبقران .
3 – به گیتی بعد شه ، عباس ثانی صفی زد سکه صاحبقران .
4 – سکه مهر علی را تا زدم بر نقد جان گشت از فضل خدا محکوم فرمانم جهان .
5 – بنده شاه دین سلیمان است .
6 – بنده شاه ولایت سلیمان .
سلطان حسین اول ( 1105 – 1135 ه )
1 – کلب آستان علی حسین .
2 – کمترین کلب امیرالمؤمنین سلطان حسین .
3 – گشت صاحب سکه از توفیق رب المشرقین
در جهان کلب امیرالمؤمنین سلطان حسین .
4 – زد ز توفیق حق به چهره زد سکه سلطان حسین دین پرور .
5 – بنده شاه ولایت حسین .
6 – وارث ملک سلیمان جهان سلطان حسین .
تهماسب دوم ( 1135 – 1144 ه )
1 – از خراسان سکه بر زر شد به توفیق خدا
نصرت و امداد شاه دین علی موسی الرضا .
2 – سکه زد طهماسب ثانی بر زر کامل عیار لافتی الاعلی لا سیف الا ذوالفقار .
3 – به گیتی سکه صاحبقرانی زد از توفیق حق طهماسب ثانی .
4 – بنده شاه ولایت طهماسب .
احمد ( 1138 – 1141 ه )
سکه زد بر هفت کشور چتر زد بر مهرو ماه
وارث ملک سلیمان گشت احمد پادشاه .
عباس سوم ( 1144 – 1148 ه )
1 – از خراسان سکه بر زر شد به توفیق خدا
نصرت و امداد شاه دین علی موسی الرضا . 1
2 – سکه بر زر زد به توفیق الهی در جهان ظل حق عباس ثالث ثانی صاحبقران .
سام ( 1157 – 1160 ه )
1 – سکه بر زر زد به گیتی چون طلوع نیرین
وارث ملک سلیمان سام بن سلطان حسین .
2 – بنده شاه ولایت سام بن سلطان حسین .
سلیمان دوم ( 1162 – 1163 ه )
زد از لطف حق سکه کامرانی شه عدل گستر سلیمان ثانی .
اسماعیل سوم ( 1163 - 1169 ه )
1 – بنده شاه ولایت اسمعیل .
2 – السلطان اسمعیل خلدالله ملکه .
حسین دوم ( 1166 ه )
دارد ز شاهمردان فرمان حکمرانی فرزند شاه طهماسب سلطان حسین ثانی .
محمد دوم ( 1200 ه )
به زر زد سکه از الطاف سرمد شه والا گهر سلطان محمد .
پشت سکه ها . معمولاً در پشت سکه های صفوی جمله شهادتین ، علی ولی الله ، نام دوازده امام یا چند تن از ائمه در حاشیه و بندرت نام ضرابخانه نوشته شده است .
سکه های لاری. در دوره صفوی غیر از سکه های معمولی ، مسکوکات دیگری به شکل نوعی مفتول سیمین دولایی ضرب می گردید و چون ظاهراً ابتدا این سکه ها در لار ضرب شدند نام (( لاری )) به آنها داده شد. این سکه ها به صورت مفتولهای کشیده ای به قطرهای مختلف از 1/2 تا 3 میلیمتر است که آنها را تقریباً از وسط بر روی هم خم نموده و در حدود نیمی از آن را با ضربه چکش مسطح کرده ، روی سطح پهن شده عباراتی نوشته اند . این سطح باریک دارای نوشته های بسیار کمی است که گاهی فقط در تمام دوران صفویه رایج بوده ، نام اغلب شاهان صفوی و شهرهایی که این نوع سکه در آن جا ضرب شده بر سطح پهن مفتول نوشته شده است . این سکه ها بالاخص در ناحیه لارو بین حکام لار و ملوک هرمز و بنادر و جزایر جنوب ایران ( خلیج فارس ) رایج و معمول بوده است .
ضرابخانه
آمل ، ابرقو ، ابیورد ، اردبیل ، اردو ، اردوباد ، استرآباد ، اشرف ، اصفهان ، ایروان ، بارفروش ده ، بدلیس ، بسطام ، بغداد ، بهبهان ، تبریز ، تربت ، ترشیز ، تفلیس ، تون ، تهران ، تیمجان ، جعفرآباد ، خزانه ، دامغان ، دماوند ، دورق ، دیلمان ، رامهرمز ، رشت ، زنجان ، ساری ، ساوه ، سبزوار ، سرخس ، سمنان ، شماخی ، شوشتر ، شیراز ، شیروان ، فومن ، قاین ، قزوین ، قم ، قندهار ، قومس ، کارجیان ، کازرون ، کاشان ، کرمان ، گنجه ، لار ، لاهیجان ، لشت نشا ، مازندران ، مرو ، مشهد ، نائین ، نخجوان ، نهاوند ، نیشابور ، نیمروز ، هرات ، همدان ، هویزه و یزد
سالشماری شاهان صفوی
ردیف نام شاهان دوران حکومت
1 شاه اسماعیل 907 – 930 ه / 1502 – 1524 م
2 شاه تهماسب 930 – 984 ه / 1524 – 1576 م
3 شاه اسماعیل دوم 984 – 985 ه / 1576 – 1578 م
4 شاه محمد خدابنده 985 – 996 ه / 1578 – 1585 م
5 شاه حمزه 992 – 993 ه / 1585 – 1587 م
6 شاه عباس کبیر 996 – 1038 ه / 1587- 1629 م
7 شاه صفی 1038 – 1052 ه / 1629 – 1642 م
8 شاه عباس دوم 1052 – 1077 ه / 1642 – 1666 م
9 شاه سلیمان 1077 – 1105 ه / 1666 – 1694 م
10 شاه سلطان حسین 1105 – 1135 ه / 1694 1722 م
11 شاه تهماسب دوم 1135 – 1144 ه / 1722 – 1731 م
12 شاه احمد 1138 – 1141 ه / 1726 1728 م
13 شاه عباس سوم 1144 – 1148 ه / 1731 – 1736 م
14 شاه سام 1157 – 1160 ه / 1743 – 1747 م
15 شاه سلیمان دوم 1162 – 1163 ه / 1749 – 1750 م
16 شاه اسماعیل سوم 1163 – 1169 ه / 1750 – 1756 م
17 شاه حسین دوم 1166 ه / 1753 م
18 شاه محمد دوم 1200ه / 1786 م
مختصری بر تاریخچه سکه
سكه ها آيينه گذشته ها
كهن ترين پول فلزي يافته شده در جهان، در موهنجو دارو به دست آمده كه حدود سه هزار سال پيش از ميلاد تهيه شده است. كهن ترين سكه يافته شده در جهان متعلق به سناخريب پادشاه آشور است كه در حدود 700 سال پيش از ميلاد تهيه شده است. شايد در همين حدود بود كه در لوديه سكه هايي از جنس الكتروم ضرب شد. سكه هايي كه كرزوس پادشاه لوديه رواج داد به كرزوئيد معروف شد. داريوش يكم هخامنشي سكه هاي در يك طلا و شكل نقره را ضرب كرد كه كهن ترين سكه هاي ايراني است. در گذشته مركزي وجود داشتند كه سكه هاي سرزمين هاي گوناگون را تعويض مي كردند. به اين مراكز (صرافي) گفته مي شد. اختراع پول پس از «كشف آتش و آهن» و اختراع چرخ و خط، مهمترين دستاورد تمدن بشري بوده است.
روشهای ضرب سکه در عصر صفوی
سكه ها معمولاً به دو روش ساخته شده و مي شوند:
1 – قالب ريزي
2 – ضرب
1 – روش قالب ريزي :
در اين روش قالبهايي از گل رس يا گچ تهيه مي شد كه تصوير رو و پشت سكه بر آن نقش مي بست. سپس قالبها را به هم مي چسباندند و از بالا فلز ذوب شده در آن مي ريختند، پس از سرد شدن ، قالبها را شكسته و سكه ها را از قالب بيرون مي آوردند.
2 – روش ضرب :
در اين روش ابتدا فلز را به ورقهاي نازك و مسطح تبديل مي كردند و سپس از آن قطعاتي مدور شبيه قرص مي بريدند كه به آن پولك مي گفتند. پولك با روش قالب ريزي هم به دست مي آمد. سپس دو قطعه فلز فولادي يا چدني كه شبيه ميخ بود و به آن سرسكه يا ميخ سكه گفته مي شد، تهيه و نقش مورد نظر را بر روي آن حك مي كردند. سرسكه پاييني را كه نقش روي سكه را به خود داشت در سندان قرار مي دادند. پولك تهيه شده را روي سر سكه پاييني گذاشته و سرسكه بالايي را روي پولك نهاده با چكشي بر آن مي كوفتند تا نقش سر سكه ها بر پولك افتد. پولكها را قبل از نهادن بر سندان گرم مي كردند تا حالتي ارتجاعي پيدا كند و بر اثر ضربه شكسته نشود.
