بخشی از مقاله
پيامبر و اخلاق
پيامبر اکرم مصداق زيبايي اخلاقي در اسلام هستند و براي آنکه بتوان به خوبي و شايستگي ويژگيها و خصوصيات اخلاقي ايشان را الگو قرار داد، بايد به شناختي عميق از آن حضرت نائل شد . محمد عمومي پژوهشگر پژوهشکده باقرالعلوم در گفتگو با خبرنگار مهر، اظهار داشت: در دين اسلام پيامبر اکرم(ص)، به عنوان الگو، درس هاي خداوند را براي ما که در کتاب قرآن از طرف خداوند فرستاده شده است، بيان کرد و خود نيز معلم اين کتاب آسماني شد، وظيفه ما اين است که از پيامبر)ص) سرمشق بگيريم، هر شخصي که حضرت و خصوصيات
اخلاقي ايشان را بشناسد خود را از جهت معرفت و اخلاق کامل کرده است. وي افزود: در گام اول از الگو قرار دادن رفتار پيامبر(ص)، در زندگي اين امر مستلزم آن است که همه ابعاد وجودي ايشان براي ما قابل درک باشد و هنگامي که عمق وجودي پيامبر اکرم(ص) شناخته شد به طور ناخودآگاه تمام رفتارها شبيه رفتار پيامبر مي شود لذا موضوع شناخت ويژگي هاي اخلاقي پيامبر(ص) بسيار مهم است. محمد عمومي با تأکيد بر ضرورت شناخت پيامبر خوش خلقي را يکي از ويژگيهاي بارز و ارزشمند آن حضرت عنوان کرد و يادآور شد: در مرحله بعد از شناخت خصوصيات اخلاقي پيامبر(ص)، ابعاد خوش خلقي از نظر مفهومي بايد مورد بررسي قرار گيرند تا مصداقهاي آن دچار اشتباه نگردند تا بدانيم که آيا تبسم داشتن بر لب
خوش خلقي محسوب مي شود يا اينکه معناي عميق تري دارد. وي با اشاره به اينکه درون زيبا، و سيره و باطن نيک داشتن در بروز حسن خلق مؤثر است، تصريح کرد: با توجه به اينکه پيامبر اکرم(ص) دروني زيبا داشتند و بعد از شناخت اين مطلب و روشن شدن قضيه، اراده و عزم مهم است هنگامي که شخص اراده و عزم مي کند که پيامبر را الگوي خود قرار دهد آنگاه مي تواند موفق باشد در واقع تا زماني که اراده قوي وجود نداشته باشد کسي قادر نيست پيامبر را به عنوان الگو براي خود در نظر داشته باشد. وي گفت: در زماني که پيامبر اکرم(ص) زندگي مي کردند چه بسيار افرادي بودند که ايشان را به طور کامل مي شناختند اما به اين دليل که اراده بهره گيري از حضرت را نداشتند هرگز نتوانستند پيرو بوده و در برخي موارد حتي گمراه نيز شدند و همچنين برعکس اين قضيه نيز وجود داشت. وي با اشاره به مرحله بعدي از شناخت خوش خلقي پيامبر(ص)، اظهار داشت: مسئله ديگري که در زمينه
شناخت بعد خوش خلقي پيامبر الزامي است مسئله استمرار و يک نوع نظارت و در اصل مراقبت از اين ويژگي است که در مراحل بالا بدست آمده است بکارگيري و بهره مندي از اين صفت نيازمند استمرار و محافظت از آن است. وي با اشاره به آثار بهره مندي از خوش خلقي، يادآور شد: اگر چنانچه قدم به قدم ويژگي خوش خلقي به کار گرفته شد، آثار فراگير فراواني در وجود فرد ظاهر مي شود که در درونش آرامش ايجاد کرده، به او وسعت وجود بخشيده و وجودش را دريا دل مي کند.
اخلاق نيكو از ويژگي هاي يك دوست خوب است. ( 3 )
تاريخ و ساعت : ۲۷ آبان ۱۳۸۵ - ۶:۲۳ کد خبر : 4294
7- اخلاق نيكو
حسن خلق آن است كه فرد به اخلاق و صفات پسنديده انساني و اسلامي مزين شده باشد و به خوي خوش و اخلاق نيكو اعمال و كردار خود را تطبيق دهد و نحوه برخورد و روابط خود را با ديگران تنظيم كند. اهميت اين خصيصه به قدري است كه خداوند تبارك و تعالي پيامبرش را چنين توصيف كرده:
وَ اِنَّكَ لَعَلي خُلُقٍ عَظيم ( سوره قلم ، آيه 4 )
اي پيامبر در حقيقت تو به خلقي نيكو و عظيم آراسته اي .
از سوي ديگر آن حضرت نيز هدف از بعثت خود را اتمام مكارم اخلاق معرفي فرموده است كه :
بُعِثتُ لِاُتَمَّمَ مَكارِمَ الاَخلاق
و ارزش بشر را به پنج چيز دانسته است : دين ، عقل ، حيا ، حسن خلق و ادب.
يكي از ويژگي هاي دوستان شايسته ، داشتن اخلاق نيكو است. زيرا آنان كه پيمان رفاقت و انس و محبت با ديگران بسته و دست محبت يكديگر را براي يك دوستي پايدار فشرده اند، تنها با اخلاق نيكو و خوش رفتاري است كه مي توانند دوستي هايشان را حفظ و تقويت كنند.
مولاي آزادگان جهان حضرت علي بن ابيطالب ( ع) فرمود: من در شگفتم از كساني كه اشياء و بردگان را با مال خويش مي خرند ولي افراد آزاده و اشخاص را نمي خرند. پرسيدند يا علي چگونه مي شود آزادگان را خريد؟ فرمود: با نيكي و خوش رفتاري. و پيامبر خدا (ص) فرمود:
أَلقِ أخاكَ بِوَجهٍ مُنبَسِط
با گشاده رويي و اخلاق نيكو برادر مؤمنت را ملاقات كن.
8- آزمايش
پس از بيان شرايط دوستي و اين كه چه كساني را بايد جهت معاشرت و دوستي بپذيريم ، اين سؤال مطرح مي شود كه : چگونه مي توان از وجود صفات مورد بحث در شخص مورد نظر اطمينان حاصل كرد و دانست كه آيا انتخاب انجام شده انتخاب صحيحي بوده است يا نه ؟
در جواب بايد گفت كه اسلام براي اين منظور، راه را روشن كرده و دستورالعمل لازم را ارائه فرموده است. اسلام يكي از شرايط انتخاب دوست را آزمايش شخص مورد نظر قرار داده و دوستي بدون آزمايش را صحيح ندانسته است.
حضرت علي (ع ) مي فرمايد :
مَن اِتَّخَذَ إَخاً بَعدَ حُسنِ الاختِبارِ دامَت صُحبَتُهُ وَتَإَكَّدَت مَوَدَّتُهُ وَمَن اِتَّخَذَ مِن غَيرِ اختِبارٍ أَلجَاَهُ الاضطِرارُ إِلي مُرافَقَةِ الأَشرار
كسي كه پس از آزمايش ، دوستي برگزيند ، رفاقتش پايدار و موّدتش استوار خواهد ماند و كسي كه ناسنجيده و بدون آزمايش با ديگران پيمان دوستي بندد ناچار ، به رفاقت اشرار و افراد فاسد تن در مي دهد.
براي آزمودن افراد ، بهترين و مطمئن ترين راه ، بررسي عملكرد آنهاست. از آنجا كه ايمان و عقل هر شخص در رفتار و كردار او نمايان مي شود، با محك زدن اعمال مي توان افراد را مورد آزمايش قرار داد ؛ خصوصاً در مواقعي كه امكان ظاهرسازي در كار نباشد.
امام صادق (ع) مي فرمايد:
شيعيان را در سه مورد امتحان كنيد:
1- در موقع نماز كه چگونه از آن محافظت مي كنند.
2- در مواردي كه اسراري در پيش آنهاست چگونه آن را از دشمن ما حفظ مي كنند.
3- در مواردي كه اموالي دارند ؛ ببينيد كه آيا برادران خود را در اموالشان سهيم مي كنند يا نه .
هر چند در شرايط عادي همواره امكان ظاهرسازي و فريب وجود دارد و نمي توان به صلاحيت اخلاقي يا اعتقادي افراد پي برد ؛ اما در شرايط خاص و بحراني، خصلت هاي خوب و بد انسان به طور ناخودآگاه آشكار مي شود و در آن موقعيت است كه امكان ظاهرسازي و پنهان كردن حقايق از بين مي رود.
امام علي (ع) مي فرمايد: مردم جز با امتحان شناخته نمي شوند. زن و فرزندت را در غياب خود ، و دوست را در موقع مصيبت و سختي ، و خويشاوندان را در زمان جدايي ، و علاقه مندان را در زمان نيازمندي امتحان كن تا از اين طريق قدر و منزلت تو نزد آنان روشن شود.
در پايان اين بحث به يك نكته ديگر نيز بايد اشاره كرد و آن اين كه منظور از امتحان اين نيست كه انسان همواره در حال امتحان كردن دوستان خود به سر ببرد ، بلكه به محض حصول اطمينان ، مي توان از ادامه آن دست كشيد و اقدام به دوستي كرد. بنابراين وقتي انسان شخصي را در مراحل مختلف آزمود و دست رفاقت و يكدلي به او داد و اين دوستي سال هاي طولاني به درازا انجاميد ، ديگر شايسته نيست كه تا پايان عمر او را آزمايش نمايد. زيرا نتيجه چنين رفتاري اين است كه به جاي دوستي و محبت ، ملامت و كدورت جايگزين خواهد شد و از قديم گفته اند كه آزموده را آزمودن خطاست.
حسن خلق دو معنا دارد: معناي عام ومعناي خاص.[1]
حسن خلق به معناي عام عبارت است از مجموعه خصلت هاي پسنديده اي كه لازم است انسان روح خود را به آنها بيارايد.
حسن خلق به معناي خاص عبارت است از خوشرويي، خوشرفتاري، حسن معاشرت و برخورد پسنديده با ديگران. امام صادق ـ عليه السلام ـ در بيان حسن خلق به معناي خاص فرمود:
«تُلَيِّنُ جانِبَكَ وَ تُطَيِّبُ كَلامَكَ وَ تَلْقي اَخاكَ بِبِِشرٍ حَسَنٍِ»[2]
حسن خلق آن است كه برخوردت را نرم كني و سخنت را پاكيزه سازي و برادرت را با خوشرويي ديدار نمايي.
در كتاب هاي اخلاق و روايات اسلامي هر جا سخن از حسن خلق است، اغلب مراد، همين معناي دوم است.
جايگاه حسن خلق در اسلام
دين مقدس اسلام، همواره پيروان خود را به نرمخويي و ملايمت در رفتار با ديگران دعوت مي كند و آنان را از درشتي و تندخويي باز مي دارد. قرآن كريم در ستايش پيغمبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ مي فرمايد:
«اِنَّكَ لَعَلي خُلُقٍ عَظيمٍ»[3]
بدرستي كه تو به اخلاق پسنديده و بزرگي آراسته شده اي.
حسن خلق و گشاده رويي از بارزترين صفاتي است كه در معاشرت هاي اجتماعي باعث نفوذ محبت شده و در تأثير سخن اثري شگفت انگيز دارد. به همين جهت خداي مهربان، پيامبران و سفيران خود را انسان هايي عطوف و نرمخو قرار داد تا بهتر بتوانند در مردم اثر گذارند و آنان را به سوي خود جذب نمايند. اين مردان بزرگ براي تحقّق بخشيدن به اهداف الهي خود، با برخورداري از حسن خلق و شرح صدر، چنان با ملايمت و گشاده رويي با مردم رو به رو مي شدند كه نه تنها هر انسان حقيقت جويي را به آساني شيفته خود مي ساختند و او را از زلال هدايت سيراب مي كردند، بلكه گاهي دشمنان را نيز شرمنده و منقلب مي كردند.
مصداق كامل اين فضيلت، وجود مقدّس رسول گرامي اسلام ـ صلي الله عليه و آله ـ است. قرآن كريم، اين مزيّت گرانبهاي اخلاقي را عنايتي بزرگ از سوي ذات مقدس خداوند دانسته، مي فرمايد:
«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ‌لَو كُنْتَ فَظّاً غَليظَ الْقَلْبِ لانْفَضوُا مِنْ حَولِكَ»[4]
در پرتو رحمت و لطف خدا با آنان مهربان و نرمخو شده اي و اگر خشن و سنگدل بودي، از گردت پراكنده مي شدند.
بسيار اتفاق مي افتاد كه افراد با قصد دشمني و به عنوان اهانت و اذيّت به حضور ايشان مي رفتند ولي در مراجعت مشاهده مي شد كه نه تنها اهانت نكرده اند بلكه با كمال صميميت اسلام را پذيرفته و پس از آن، رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ محبوب‌ترين فرد در نزد آنان به شمار مي رفت.
ارزشي كه اسلام براي انسان خوشرفتار قائل است، تنها به مؤمنان محدود نمي شود، بلكه غير آنان نيز اگر اين فضيلت را دارا باشند، از مزاياي ارزشي آن بهره مند مي شوند. در تاريخ چنين آمده است:
علي ـ عليه السلام ـ از سوي پيامبر خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ مأمور شد تا با سه نفر كه براي كشتن ايشان هم پيمان شده بودند، پيكار كند. آن حضرت، يكي از سه نفر را كشت و دو نفر ديگر را اسير كرد و خدمت پيامبر خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ آورد. پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ اسلام را بر آن دو عرضه كرد و چون نپذيرفتند، فرمان اعدام آنان را به جرم توطئه گري صادر كرد. در اين هنگام جبرئيل بر رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ نازل شد و عرض كرد: خداي متعال مي فرمايد، يكي از اين دو نفر را كه مردي خوش خلق و سخاوتمند است، عفو كن، پيامبر نيز از قتل او صرف نظر كرد، وقتي علّت عفو را به فرد مزبور اعلام كردند و دانست كه به خاطر داشتن اين دو صفت نيكو مورد عفو الهي واقع شده، شهادتين را گفت و اسلام آورد. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ درباره اش فرمود:
او از كساني است كه خوشخويي و سخاوتش او را به سمت بهشت كشانيد.[5]
حدود حسن خلق
از جمع بندي آيات و روايات و سيره معصومين ـ عليهم السّلام ـ به دست مي آيد. كه حسن خلق از نظر آيين مقدّس اسلام «ارزش ذاتي» دارد، چه در برخورد با مؤمن باشد و چه در برخورد با كافر، اكنون براي روشن شدن حدود حسن خلق، موضوع را از چند جهت بررسي مي كنيم:
الف ـ حسن خلق مؤمنان با يكديگر
بديهي است كه خوشرفتاري مؤمنان با يكديگر، يكي از ارزش هاي والاي اخلاقي به حساب مي آيد. قرآن كريم، ياران رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ را به اين صفت ستوده، مي فرمايد:
«مُحَمَّدٌ رَسوُلُ اللهِ وَ الَّذينَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَي الْكُفّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ...»[6]
محمد ـ صلي الله عليه و آله ـ فرستاده خداست و كساني كه با او هستند در برابر كفار سرسخت و در ميان خود مهربانند.
براساس اين آيه، مسلمانان بايد نسبت به عموم امّت، مهربان و دلسوز باشند، با آنان خوشرفتاري نمايند، به كمكشان بشتابند، در غم و شادي مردم سهيم باشند و با چهره اي متبسم، مؤدّب و خوشرويي با آنان رو به رو شوند و از اين راه سبب ترويج حسن خلق و پيوند با مردم شوند.
