بخشی از مقاله
چکیده
عمل و رفتار دارای معنا و اثر می باشد و تعامل، عملی دوسویه است که دارای دو طرف است و به عنوان سنگ بنای رفتارهای اجتماعی محسوب می گردد. تعامل ها دارای صفت استمرار و دوام اند. موفقیت در زندگی بستگی به میزان بهره گیری از الگوی مناسب دارد. انسان موجود اجتماعی است و کمتر کسی است که هر روز با افراد بسیاری تعامل و برخورد نداشته باشد. انسان برای تعامل اجتماعی سالم و ارتباط مؤثر و بهینه با دیگران نیاز به خصوصیات اخلاقی، رفتاری ویژه دارد. موفق ترین انسان ها کسانی هستند که در تعاملات اجتماعی و برقراری ارتباط با دیگران، بهترین و پسندیده ترین روش برخورد را داشته باشند.
انسان برای دستیابی به مدارج بالاتر اخلاقی و تربیتی در زندگی، نیازمند سرمشقی مطمئن است. چگونگی اخلاق و رفتار انسان ها در زندگی فردی، خانوادگی، و اجتماعی است که باید در این باره، از الگوی نیکو بهره جویند. انتخاب الگوی مناسب در رفتارهای کوچک و بزرگ اخلاقی، از نحوه لباس پوشیدن، غذا خوردن، برخورد با خانواده، معاشرت با مردم، تا کارهای بزرگ فرهنگی، تبلیغی، مبارزاتی، در میدان وسیع زندگی، کارایی دارد. در سیره پیامبر اسلام - ص - و ائمّه اطهار علیهمالسلام، به عنوان رهبران دینی سیاسی جامعه مسلمانان، چند اصل زیربنایی وجود دارد که به اندیشه و تفکرات آنان قوام بخشیده و عامل توسعه علمی فرهنگی حکومت و جامعه اسلامی است.
واژگان کلیدی: اخلاق اسلامی، الگوی صحیح، تعاملات اجتماعی، سیره پیامبر اسلام - ص - ، رفتار.
مقدمه
ژهواخلاق، از ریشه ی خُلْقخُلُقو و به معانی خوی، سرشت، طبیعت و ... آمده است. در لغت نامه لسان العرب، ریشه واژه هایخُلْق«» وخَلق«» یکی است؛ و هر دو به معنای آفریدن و خلقت می باشد، مانندشَرْب«»شُرْبو«» - آشامیدن - . یعنی خُلق و خَلق، از نظر آوایی با هم متفاوتند نه از لحاظ معنایی.ما معمولاً در موارد متفاوتی به کار می روند؛ در اصل منظورخُلْقاز» و خُلُق« صورت باطنی و ناپیدای شخص است که با بصیرت - چشم دل - درک میشود؛ در مقابل آن واژه خَلق«» است که به صورت ظاهری انسان گفته میشود و با چشم می توان آن را مشاهده نمود - ابن منظور، 1416ق - . از دیدگاه برخی اندیشمندان، منظور از اخلاق هرگونه صفت نفسانی است که سبب پیدایش کارهای پسندیده یا ناپسند میشود؛ اگر چه آن صورت نفسانی به صورت استوار و پایدار باشد و چه به صورت ناپایدار و خواه از روی فکر و اندیشه به وجود آید یا بدون تفکر و تعقل. تعریف مورد قبول شهید مطهری در مورد اخلاق، آن تعریفی است که هم به چگونه رفتار کردن پرداخته باشد و هم به چگونه بودن، چگونگی رفتار به اعمال و گفتار انسان ارتباط دارد ولی چگونه بودن با صفات و ملکات نفسانی آدمی رابطه دارد - مطهری، . - 1378
به طور کلی، اخلاق دارای مفاهیم و ارزش هایی است که بیرون از فرد و جامعه شکل گرفته اند، فراتر از اجتماع و دارای وجود خارجی می باشند. به هر حال، غرایز، ملکات و صفات باطنی، که در انسان موجود است، »اخلاق« نامیده می شود و به رفتاری که از این خلقیات ناشی می شود نیز »اخلاق« یا »رفتار اخلاقی« می گویند. در یک تعریف کلی، می توان گفت: سلسله صفاتی که در نفس و روح انسان، ثابت و ریشه دار است و منشأ صدور کارهای نیک یا بد می گردد، اخلاق نامیده می شود و موضوع ماهیت انسان و نگرش صاحب نظران و اندیشمندان یا مکاتب مختلف نسبت به این موضوع، موضعگیری های گوناگونی را در رابطه با تعریف، هدف یا ماهیت تربیت موجب شده است و واژه تربیت، از ریشه یربّ«» است و از لحاظ لغوی به معنای، نشو و نما دادن، برکشیدن، زیاد کردن و مرغوب یا قیمتی ساختن آمده است - شکوهی، . - 1382
مطابق دیدگاه شهید مطهری، »تربیت به معنای پرورش دادن و به فعلیت درآوردن استعدادهای درونی که در شئی نهفته است، میباشد - مطهری، . - 1375 اگر رفتاری دارای معنا باشد، عمل نامیده می شود؛ معنای عمل یعنی مدلول عمل. هرگاه رفتار انسان به طور قراردادی بر امری دلالت کند، این رفتار، عمل - action - خواهد بود. اگر همین عمل به سوی شخص و یا گروه دیگری جهت گیری شده باشد و دیگری در انجام دادن این عمل و چگونگی آن مورد نظر باشد، به آن عمل اجتماعی - social action - گویند. البته یک عمل می تواند همچون منشور، به صورت چندوجهی باشد. مانند هبه - بخشیدن بدون قصد - یک عمل اجتماعی است و نیز صدقه - بخشیدن همراه با قصد قربت - که علاوه بر عمل اجتماعی، سویه ی خدایی هم دارد. عمل اجتماعی، هرگاه دوسویه باشد، یعنی به صورت متقابل و دوطرفه انجام شود، مانند سلام کردن که طرف مقابل پاسخ آن را خواهد داد، بدان تعامل - interaction - گویند.
سنگ بنای جامعه، عمل اجتماعی دوسویه و کنش متقابل است و بدون آن جامعه و گروه شکل نخواهد گرفت و وجود پیدا نخواهد کرد. تعامل شرط لازم گروه اجتماعی است، ولی کافی نیست. برای گروه های اجتماعی عناصر دیگری نیز ضرورت دارد که همبستگی اجتماعی و عاطفه ی مثبت، مهم ترین آنهاست. تعامل که دوسویه است، می تواند به صورت متقارن و برابر یا نامتقارن و نابرابر باشد. برای وجود و تداوم گروه اجتماعی و جامعه، تعامل گرم ضروری است، چه به صورت گرم برابر و حتی گرم و نابرابر - اورعی،. - 1373 و در فرهنگ لغات معانی متعددی برای سیره آمده است که اصفهانی آن را به معنای حالتی دانسته که انسان یا غیر انسان بر آن حالت باشد، چه آن حالت غریزی - غیر اکتسابی - باشد یا اکتسابی - راغب اصفهانی، 1414ق - . در فرهنگ لغت مجمع البحرین نیز، »سیره« به طریقه، هیأت و حالت معنی شده است - طریحی نجفی، 1396ق - . از نظر شهید مطهری، سیره، عبارتست از روش، طریقه عمل و یا رفتاری که با تکرار و استمرار همراه باشد، به نحوی که پس از مدتی به صورت یک قاعده و قانون برای رفتار تبدیل شود - مطهری، . - 1375
روش تحقیق
روشی که ما در این پژوهش دنبال می کنیم روش تحلیل متن یا روش تفهمی است که این روش درباره ی سندهایی به کار برده می شود که خود سند برای ما واقعیت و یا بخشی از واقعیت است. در روش تحلیل متن ارتباط بین بیننده و موضوع دوسویه و به صورت مکرر است. با طرح پرسش از طرف خواننده و جستجو در متن، کار پژوهش آغاز می شود و پس از مطالعه ی متن، چه بسا بعضی از قسمت های متن، قسمتی از معنای اولی خود را از دست بدهند و دگرگون شوند. به نظر می رسد برای بررسی تعامل پیشوایان، روش تحلیل متن، بهتر، بلکه تنها راه نسبتا مورد اعتماد است.بخشی از تاریخ صدر اسلام سیره علمی و تربیتی پیامبر اکرم صلیااللهعلیهوآله و امامان معصوم علیهمالسلام است. توجه به سیره آنها برای هدایت اعتقادی، تربیتی و علمی مردم و رساندن آن به آیندگان امری ضروری است. اولین چیزی که به سیره پیامبر ارزش و اهمیت داده قرآن کریم است.
تربیت در سیره عملی و احادیث پیامبر اکرم - ص -
جذابیت روحانی، عرفانی و معنوی فرستادگان الهی به قدری والاست که امروزه هرگاه اندیشمندان اسلام شناس، قطره ای از سیره تربیتی و اخلاقی آن بزرگواران را در کام تشنگان راه حقیقت می ریزند، آنان را مجذوب ساخته و جویندگان حق و حقیقت را گرد انبیا و اولیا االله جمع می نمایندافزون. بر این، محبّت و ارادت به انبیا و اولیای الهی اختصاص به مسلمانان ندارد. در میان سایر ادیان هم، اندیشمندان زیادی هستند که احادیث و روایات فراوانی در زمینه سیره علمی و عملی و فضایل فرستادگان خدا و ائمه اطهار - ع - و به خصوص پیامبر اکرم - ص - را گردآوری و بررسی نموده و انتشار ساخته اند. به این لحاظ، در ذیل برخی از خصوصیات و فضائل اخلاقی- عملی و سیره تربیتی پیامبر اکرم - ص - ، در سه حیطه؛ تربیت اخلاق معنوی، تربیت اخلاق فردی، تربیت اخلاق اجتماعی، بررسی می شود:
.1 تربیت اخلاق معنوی
تربیت، دارای زمینهها و ابعاد مختلفی، چون؛ معنوی، عاطفی، اجتماعی، فردی و... است. از مهمترین ابعاد تربیت؛ تربیت معنوی است که به عقیده اکثر اندیشمندان تربیتی، پرورش این بعد پایه و اساسی بر همه ابعاد دیگراست. این ویژگی جوهره اساسی رفتار و منش فرد دیندار را تشکیل می دهد و به عنوان مهمترین عامل در ایجاد تمایز تربیت دینی از دیگر حوزه های تربیتی مطرح می گردد. محور اصلی در تربیت معنوی، »خدا« است و منظور از خدامحوری، جهت گیری همه اعمال و رفتارهای انسان در راستای ملاک ها و معیارهای الهی است. این نوع تربیت که شامل پرورش بعد معنوی انسان و فراهمنمودن زمینه ی ارتباط انسان با خداوند و در نهایت پرورش انسان برای رسیدن به قرب الهی است، بسیار مورد تاکید
