بخشی از مقاله
بازار هسته اولیه شهر رشت
چکیده:
این پژوهش با هدف تحلیل و بررسی روند شکل گیری هسته اولیه و توسعه فیزیکی شهر رشت ، به کاوش دورههای مختلف اعم از پیدایش و گسترش، علل ، زمینه ها و بستر مساعد، چگونگی و چرایی این توسعه پرداخته است؛ تا در بعد کاربری بستر مساعد و مناسبی برای هرگونه برنامهریزی شهری، تصمیم گیری و سیاست گزاری در این شهر و منطقه باشد.
هدف بررسی و تحلیل روند چرایی پیدایش و مطالعه ساختار جغرافیای شهر رشت و نقش آن در منطقه می باشد. ناحیه مورد مطالعه در این پژوهش شهر رشت می باشد که در ۴۹ درجه و ۲۸ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۵۰ دقیقه طول خاوری و ۳۷ درجه و ۱۶ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی واقع شده است و از چهار جهت شمال ، جنوب، خاور و باختر به ترتیب با شهرستانهای انزلی ، رودبار، آستانه اشرفیه و فومن مرزمند است. روش کار در این پژوهشی؛ توصیفی - تحلیلی است که با با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای و میدانی، نقشه ها و تصاویر مورد نیاز به تجزیه و تحلیل مطالب پرداخته است. در این راستا به بررسی چرایی و چگونگی شکل گیری شهر رشت پرداخته که نتایج حاصله از آن بدین گونه است پیدایش شهر رشت از هسته اولیه آن که منطقه بازار است آغاز شده است
۱ - مقدمه
شهر رشت مانند دیگر شهرهای قدیمی و کهن، نقطه آغازش به درستی مشخص نیست و مبداء آن نیز با سخنان مجهول و افسانه همراه است .نام رشت اولین بار در کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب که از مولفی ناشناخته در سال ۳۷۲- ه ق تالیف گردیده، با صفت ناحیه بزرگ امده است ، در مورد وجه تمثیه رشت ، نظریه های گوناگون و متفاوتی ارائه گردیده که عمدتا به معنی فرو افتاده قلمداد می گردد . شادروان جهانگیر سرتیپ پور، محقق نامدار گیلانی در مورد رشت به " در گودی افتاده " اشاره کرده و در دیگر بررسیها نام رشت را مرکب از رش +ت می دانند که در آن "رش " به معنای وارش یا همان بارانهای ریز و مداوم است که برگرفته از از زبان گیلکی، یعنی مکانی که در آن بارانهای مداوم می بارد بوده. شهر رشت از القاب متفاوتی در طول تاریخ برخوردار بوده، مانند : دروازه اروپا، عروس شهرهای ایران ، شهر باران ، شهر بارانهای نقره ای و ...
شهر رشت از سال ۱۰۰۴ مصادف با دوران حکومت شاه عباس به عنوان مرکز گیلان انتخاب شده و مرکز معاملات نوغان و ابریشم گردید که در آن زمان محصول اول گیلان محسوب می شد . بعد از آن این شهر مورد توجه مالکان بزرگ ایرانی، روسی ، یونانی و اروپائی که تاجران عمده نوغان بودند قرار گرفت و پیشرفت چشمگیری کرد.
شهر کنونی رشت در ابتدا قصبه ای بوده در بین دو رودخانه گوهر رود و سیاهرود. واحدهای مسکونی پراکنده در فضای جنگلی و باغهای مرکبات که به دور مساجد یا بقعه ها شکل گرفته بودند به تدریج هسته مرکزی شهر را تشکیل می دادند . که در آن مبادلات بازرگانی و توسعه بازارهای مختلف در دوران صفویه به اوج شکوفائی و پیشرفت خود رسیده است . شهر رشت که در دوران کهن کیفیت قصبه ای داشته ، با وسعتی محدود به محلات مختلف تقسیم می گردید و پیدایش اولین محلات به شکل امروزی در دوران صفویه انجام گردیده که عمده این محلات در اطراف بازار بوده به طوری که مرکز کار و فعالیت ، داد و ستد و حمل و نقل کالاها محسوب می گردید .
کیوان پندی نویسنده کتاب رشت در آیینه تاریخ در سه بخش ( سیمای طبیعی ، تاریخ عمومی، ویژگیهای انسانی - اجتماعی و خصوصیات اقتصادی ) به تشریح ویژگی های شهر رشت پرداخته وی در بخش های این کتاب ضمن بررسی چگونگی شکل گیری هسته اولیه شهر به بررسی محلات، گذرها و ... پرداخته و به سیر تدریجی رشت به سوی توسعه اشاره داشته است.
در راستای بررسی وضعیت شهرنشینی شهر رشت در دو کتاب با عنوان ((تاریخچه بلدیه شهر رشت از مشروطه تا ۱۳۲۰)) و ((رشت شهر باران)) به نوشته محمود نیکویه آورده شده است که در شهر رشت نخستین انجمن شهر که به مصلحت خانه معروف گردید پیش از انقلاب مشروطه و در دوران ناصرالدین شاه و در سال ۱۲۷۷ ه .ق توسط ناصرالملک تشکیل داده شد و اعضای آن را سرشناسان محلی داوطلب خدمات اجتماعی تشکیل می دادند. پس از تشکیل بلدیه اقدامات عمرانی توسط بلدیه و با بودجه های مربوط به بلدیه صورت می پذیرفت در این کتاب به تشریح در خصوصی اتفاقات رخ داده بین سالهای ۱۰۰۰ ه .ق تا ۱۳۲۰ ه.ش درمورد اداره شهر رشت سخن به میان آمده است. همچنین به بررسی موقعیت طبیعی و جغرافیایی شهر رشت ، نقشه برداری از شهر رشت ، محلات ، معماری خانه ها، مساجد و بقاع، فضای سبز و پارکها و ... پرداخته شده است.
در کتاب های ((گیلانشهرها)) و((سیاحان و گیلانشهرها)) تالیف علیرضا کشور دوست در خصوصی موقعیت جغرافیایی شهر رشت و تاریخچه ، پیدایی و گسترشی، نامواژه، ماندگارهای شهر رشت و تقسیمات شهری، روستاهای حومه شهر، راه ها و جاده ها، رودخانه ها، حکومت ، دارالاماره رشت ، ساخت ابنیه و محلات و پارکها و اماکن مذهبی شهر رشت صحبت به میان اورده شده است.
در این پژوهشی تلاشی شده است تا با ارائه سیر تاریخی از تغییرات در شهرنشینی شهر رشت و تغییرات در کار کردهای این شهر به این موضوع دست یابیم که هسته اولیه شهر رشت که تا پیش از سال ۹۰۰ه ق و پیش از حکمرانی سلسله صفویه بر ایران و پس از آن گیلان قصبه ای بیش نبود کجای شهر بوده که به آرامی هسته اولیه شهری در رشت با کارکردی به عنوان مرکزیت سرزمین گیلان تشکیل شده است.
در مورد روند شهرنشینی در ایران مطالعات نسبتا زیادی انجام شده است اما در مورد روند شهرنشینی در رشت که مورد نظر پژوهشی است مطالعاتی در قالب کتاب ، پایان نامه و رساله زیاد نیست لذا برخی از کتابهایی که در مورد روند شهر نشینی در رشت و گیلان موجود است عبارتند از:
محمود نیکویه در کتاب ((تاریچه بلدیه ی رشت)) در مورد پیدایش و چگونگی شکل گیری هسته و انجمن های شهری رشت مطالبی ارائه نموده اند.
علیرضا کشور دوست در کتاب ((گیلانشهرها)) درخصوص موقعیت جغرافیایی ، نامواره ، تاریخچه و پیدایش و گسترش شهر رشت مطالب گرانبهایی را ارائه نموده اند.
کیوان پندی در کتاب (( رشت در آیینه ی تاریخ)) در خصوص موقعیت و مشخصات و ویژگیهای شهر رشت مطالب ارزنده ای را ارائه نموده اند.
احمد سفردوست در کتاب ((در جستجوی هویت شهری رشت)) در مبحث شناخت هویت کالبدی شهرهای ایران در مورد شهر رشت مطالب فراوانی را ارائه نموده اند.
نویسنده مقاله در کتاب ((رشت در گذر زمان )) در مورد تحولات گذشته بر شهر رشت در دوره ها و سده های گذشته مطالبی り گردآوری ارائه نمودہ است.
۳- روش تحقیق :
نوع تحقیقی از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش ماهیت، روش تحلیلی و توصیفی می باشد مراحل علمی اجرای این طرح به ترتیب عبارتند از:
۱ - مطالعه کتابخانه ای
۲- مطالعه میدانی از طریق مشاهده
۳- تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده
۴- نتیجه گیری، آزمون فرضیه ها
ابزار گردآوری اطلاعات عبارتند از: مشاهده، فیشی، جدول، بانکهای اطلاعاتی و شبکه های رایانه ای
۴- یافتههای تحقیق:
۱-۴ نظریه اقتصادی: شهر به عنوان یک بازار
سازمان اقتصادی در تغییرات فضایی، نقش عمده ای دارد. هر سازمان اقتصادی از طریق تاثیر در تغییرات جمعیتی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و تکنولوژیکی ، سبب تغییرات فضایی می شود. البته این امر به صورت تاثیرات متقابل علت و معلولی عمل می کند. از این رو سازمان اقتصادی هم تاثیر گذار و هم تاثیر پذیر می باشد. اما تاثیر گذاری سازمان اقتصادی در تغییرات فضایی بسیار توانمند است، در عین حال سازمان اقتصادی در تغییرات سیاسی نیز موثر می افتد.
پال ناکس و جان اگنی و(۱۹۹۴) این مسئله را در نمودار زیر به خوبی نشان داده اند(عابدین در کوشی؛ ۱۳۸۰، ص)
از قدیمی ترین نظریاتی که در رابطه با تاثیر عوامل اقتصادی و افزایش بازده تولیدی در تکوین و شکل گیری شهرها مطرح شده نظریه ابن خلدون است . وی منشاء بنیاد شهرها را خصوصیات تجمل خواهی بشر و زندگی در ناز و نعمت می داند و آن را بیشتر با نحوه زندگی اقتصادی بشر مربوط می داند، که ابتدا فقط نیازهای ضروری خود را تولید و سپس با افزایش بازده تولیدی به خواستهای تجملی هم روی می آورد. به عبارت دیگر، شهر را محل طبقه حاکم می داند که برای ارضای نیازهای تجملی خود، از افراد دیگر جامعه استفاده می کند (ابنخلدون؛۱۳۷۹، صص ۲۳۰-۲۲۹ و همچنین در کوشی؛ ۱۳۸۰، صص ۱۹-۱۸)
در نظریه های اقتصادی ، شهر مرکز مبادله کالا و کانون اصلی تجارت شناخته می شود، که با آنچه خانم جین جاکوبز می گوید تطابق دارد. در این نظریه شهر کانون برخورد مسیرهای تجاری به شمار می آید که در بخش بازار، این مسیرها به هم می رسند. برای حفظ ثروت شهر و امنیت تجاری آن ، اطراف شهر برج و بارو می سازند تا دفاع از آن امکانپذیر شود. عده ای از محققان نه تنها اساسی شهرهای اولیه، بلکه شکل گیری بسیاری از شهرهای قرون وسطایی اروپا را در قلمرو تجاری آنها جستجو می کنند. این عده تا آنجا پیش می روند که تمدن انسان را زاده غریزه تجاری انسان می دانند.
در اینجا لازم است توضیح داده شود که تاثیر عوامل اقتصادی در ایجاد شهرها ممکن است به دو صورت انجام پذیر؛ یکی به عنوان یک عامل درونی مثل شهرهای اولیه، شهرهای قرون وسطای اروپا و شهرهای بعد از انقلاب صنعتی اروپا دیگر به عنوان یک عامل بیرونی مانند تاثیر آن در شهرهای کشورهای در حال توسعه به خصوص بعد از ۱۹۵۰، که این تاثیرگذاری از جانب کشورهای توسعه یافته صنعتی و استعمارگر به این مناطق تحمیل شده و ما آن را در قسمت بعد تحت عنوان عوامل برونزا مطرح خواهیم کرد. (شکویی؛ ۱۳۹۰، ص ۱۴۳).
در کنار این موضوع، ماکس وبر معتقد است علاوه بر اینکه می توانیم شهر را از نظر اقتصادی تعریف کنیم، اما این خصیصه به خودی خود به عنوان یگانه خصیصه ممیزه شهر، مناسب به نظر نمی آید. چرا که در این تعریف شهر همانا زیستگاه ساکنانی خواهد بود که در درجه اول از راه بازرگانی و نه کشاورزی زندگی می کنند و این متضمن آن خواهد بود که زیستگاههای جمعی را که از اعضای خانواده تشکیل می شود و دارای یک بنیاد معاملات عملا موروثی است، مانند نمونه روستاهای مبادله گر روسیه و آسیا، نیز در مفهوم شهر بگنجانیم و لازم است که نوعی «تنوع» در انجام معاملات را به خصیصه های شهری افزود.
تنوع اقتصادی شهر می تواند حداقل بر دو پایه استوار باشد اول، بر پایه وجود املاکی که به صورت فئودالی اداره می شوند و دوم بر پایه وجود بازار ، به مثابه مکان مبادله ثروت . روشی دیگر ایجاد تنوع اقتصادی ، اهمیت جامعتری برای «شهر» دارد و آن حضور داشتن در مکان استقرار یک مرکز دادوستد کالا، آنهم به طور منظم ونه اتفاقی است .بنابراین در این حالت از شهر به عنوان محلی سخن می گویم که ساکنان محلی آن، بخش مهمی از خواسته های اقتصادی روزانه خود را در بازار محلی بر آورده می کنند.
ماکس وبر همچنین انواع شهرهای اقتصادی ، مانند شهر مصرف کننده، شهر تولید کننده وشهر سوداگر را مطرح می کند (وبر؛ ۳۷۵ ۱، صص ۶۸-۶۴)
۲-۴ پیدایش شهر رشت در نوشته های تاریخی
شهر کنونی رشت، در ادوار گذشته، روستائی بین دو منطقه فومن و لاهیجان، و محل توقف کاروانهای عبوری بوده است (. ۲ مهندسین مشاور طرح کاوش؛ ۱۳۸۶، جلد ۲، ص(.
مرحله اولی گذار، با شکل گیری هستههای اولیه سکونت با ساختار فعالیت کشاورزی و فعالیتهای تجاری در سطح محلی 3 بی سرن ناحیهای .3 نسوای چی روابط اقتصادی در سطح ملی s بین المللی همراه بود. معرف این مرحله، شکل گیری بازار هفتگی، اتراق کاروانهای تجاری و حضور بازرگانان است.
این مرحله تاریخی تا سال ۹۰۸ ه ق، که سال ورود رشت به منازعات سیاسی و اقتصادی بود، ادامه یافت. با اقدامات شاہ تهماسب و دست پسر شاه عباسی اول صفوی و تقویت آن به دست خاندان اقشار و ... رشت به قطب شهری گیلان تبدیل شد.
در این مرحله تاریخی، ساختار فضایی " کالبدی رشت ، ساختار روستایی " کشاورزی با بافت خطی بود که از ویژگی توپوگرافیک تبعیت می کرد.
چنان که از این نوشته ها برمی آید، رشت به تبعیت از محور شرقی - غربی واقع در امتداد یال اصلی، دارای ساختار روستایی و ویژگی خطی بود. مهمترین کارکرد این شهر، ارائه خدمات به کاروانهای تجاری بود و در مراحل بعدی، خود به یک شهر تجاری تبدیل شد.
در واژهنامه گویش گیلکی نیز آمده است: «روستای رشت، در هفته بازاری واقع بود که چهارشنبه بازار بوده است (رشته بازار یعنی بازاری که در سرازیری قرار گرفته باشد). واژه رشت نیز به معنای سرازیر است.(سفردوست؛ ۱۳۸۴، ص ۷۱)
در قرن چهارم هجری در کتاب حدودالعالم چنین ذکر شده است : «رشت را میدان بزرگی است پر از دکاکین، در آن انواع و اقسام ضروریات زندگی، به ویژه خواربار فروخته می شود . همه چیز آن ارزان است، با آنکه شهر رشت از کلیه شهرهای ایالات بزرگتر است، خان ندارد، فقط داروغه ای به نام علیقلی بیگ شهر را اداره می کند.»(ستوده؛ ۱۳۶۲، ص ۸۲)
براساس اسناد تاریخی، که پارهای از آنها را ذکر کردیم، عوامل موثر و تاثیرگذار بر ساختارهای فضایی - کالبدی رشت به سه دسته مهم قابل تقسیم است:
۱. عوامل طبیعی که مهمترین آنها ویژگی توپوگرافیک در شکل دهی رشت بود.
۲. عوامل سیاسی که از طریق پیدایش حکومتهای محلی و زمینههای فعالیتی متاثر از موقعیت استقرار، در حکم عامل اثرگذار رخ نمود.
۳. عامل اقتصادی که مانند عامل سیاسی، از موقعیت استقرار متاثر بود و سبب تکوین فعالیتها و فضاهای مرتبط با ان شد.
۴. عاملی مذهبی که عامل تکوین هسته ها و قلمروهای فعالیت و سکونت در سطح شهر بود.
در این مرحله از تاریخ، رشت از نظر شکل شهری، یک واحد زیستی با بافت پراکنده بود که مهمترین شاخص شناسایی آن را محور ارتباطی میانی با جهت شرقی - غربی، با کارکرد گذار، اتراق و فعالیت اقتصادی تشکیل میداد و سایر عناصر شاخص، در برگیرنده قلمروها و مکانهای زیستی پراکنده و متفرق بود.
براساسی اسناد موجود، که بیانگر دیدگاههای ناظران تاریخی است، عواملی که موجب ایجاد محیطی به نام رشت شدهاند، در حوزه پیرامونی آن ریشه داشتهاند. این عوامل از تعامل جریانهای پیرامونی با عوارضی محیطی و قلمروهای اجتماعی و فرهنگی، خطوط انفصالی و هسته های متفرق به تبعیت از عوارضی محیط و ساز و کارهای تاثیرگذار پیرامونی، به تدریج پیوسته شدند و استمرار یافتند. در مراحل اولیه، ویژگی شکل مبتنی بر ویژگی های خطی و هسته های پراکنده تکوین یافت و به مرور، گرایش به مرکز، که محور میانی رشت بود، تقویت شد و حس محیط استمرار پیدا کرد.
با تقویت حسی محیط، اجزای عناصر شهری (زیستی)، که شامل کالبد فضاهای گوناگون بود l توجه به نیازهای ساکنان و عامل ادامهٔ حیات آنها - که همان فعالیت اقتصادی بود - یا دگرگون شد یا به تناسب بازسازی گردید. حاصل فرآیندهای گوناگونی که محتوای اجتماعی، فرهنگی، تاریخ، اقتصادی ... داشت، به این عناصر فضایی - کالبدی، محتوای مکانی بخشید. به عبارت دیگر، بدون فرآیندهای محتوایی، که زاییده کنش های انسانی هستند، پدیدهای به نام مکان تبلور پیدا نمی کرد.
این مرحله از گذار تاریخی را، که پیدایش و شکل گیری مکان در قالب فضایی - کالبدی را در پی داشت، می توان نقطه اغاز هویت یابی شهر رشت فرض کرد که مشاهده و ادراک ناظران تاریخی دران مشهود است. ساختار فضایی - کالبدی شهر در آن روزها عبارت بود از راههای ارتباطی، از جمله راه ارتباطی در محور میانی رشت که علاوه بر کارکرد درون شهری دارای کارکرد برون شهری و اتراقی به مقصد شرق و غرب گیلان نیز بود، به اضافهٔ گوهر رود و زرجوب، قلمروهایی شامل محلات یا روستاهای پیرامونی شهر، میدان مرکزی، بازارگاه (مکان برگزاری بازارهای هفتگی)، آبگاه، باتلاق و آب بندان های پیرامونی و داخلی بافت، جنگلهای انبوه، مکان های مذهبی، مساجد، واحدهای تجاری متفرق و پراکنده بررسی ساختار کلی رشت در این مرحله تاریخی، گویای این واقعیت است که عناصری که در دایره ادراک و مشاهده ناظران قرار داشته ساختار فضایی را شامل شده است.
دوره صفویه
در دوره صفویه، علاوه بر بازار ساروق بندان، که مرکز مبادلات بازرگانی با کشورهای همسایه بود، بازار ساغری سازان نیز برای مبادلات تجاری با تهران و قزوین پا گرفت. شکل گیری این بازار سبب شد علاوه بر راه ارتباطی شرقی - غربی، محور شمالی ـ جنوبی نیز در امتداد مسیر تهران و انزلی توسعه پیدا کند.
علاوه بر شکل گیری و توسعه د و راه اصلی رشت، که امروزه همچنان نقشی خود را در ساختار فضایی کالبدی آن حفظ کرده اند، گذرهایی که محلات شهر رشت را به هم متصل میکرد، شکل منطقی تری به خود گرفت، هستههای اولیه مرکز محلات تکثیر شد و به ساختار شهر، انسجام بیشتری بخشید.
نکته اساسی در ساختار فضایی " کالبدی رشت در این دوره، شکل گیری مراکز فعالی تولیدی و کارگاهی، همگام با رشد و گسترش بازار است. برای مثال، میتوان به کوزهگر خانه ها، آهنگری، ساخت ابزار و ظروف سفالی و گلی و سفال سقف اشاره کرد. در این شهر، بین نوع کارکرد، فعالیت، شکل گیری و نام قلمروهای گوناگون ارتباط بسیار نزدیکی وجود دارد، مانند خمیران زهدان که نام ان دلالت بر ساخت ظروف سفالی از جمله خم دارد و برای شور کردن ماهی از ان استفاده می کردند.(سفردوست؛ ۳۸۴ ۱، ص ۷۶)
ستون فقرات شهر را در دوره صفویه تا آغاز به قدرت رسیدن قاجاریه، شبکه ارتباطی شرقی غربی و شمالی جنوبی تشکیل می داد. این دو محور علاوه بر کارکردهای درون شهری، کارکرد برون شهری نیز داشتند که از آن جمله می توان به تجارت با فلات مرکزی ایران و کشورهای اروپایی اشاره کرد. در محل تلاقی و پیرامون این دو محور، بازار ساروق بندان و بازار ساغری سازان، در حکم دو قلمرو عمومی شهر، شکل گرفته بود.
×مراکز تجاری شهر مشتمل بر دو بازار عمده فروشی ساروق بندان (سرخ بنده) و ساغری سازان و شکل گیری دکان هایی در ضلع شرقی میدان بزرگ، همراه با واحدهای تجاری که شاخصهای محله ای بودند.
بازار با کارکرد سه گانه محلی، بازار فروشی کالاهای فلات مرکزی و بازار کالاهای وارداتی از روسیه و اروپا بود و تفکیک کارکردی آن، چه در ساختار درونی که بر راستهها مبتنی بود و چه در ساختار بیرونی، که راههای اصلی را شامل می شد، کاملا بارز بود.
۴- ۲-۲ دوره افشاریه و زندیه
بر اساسی نوشته های ویلیام ریچارد هولمز، همزمان با دوره افشاریه و زندیه در سال ۱۲۵۶ ه . ق، مهمترین بازار حریر صادراتی ایران، در انگلستان بوده است، هولمز میزان صادرات آن سال را ۴۷٫۵۶۸ من شاهی ضبط کرده است، در حالی که میزان صادرات ابریشم به روسیه فقط ۹٫۹۴۹ من شاهی و بغداد ۷٫۷۵۰ من شاهی بوده است.
۴ - ۱۳ - ۱۳دورہ قاجار به
این شهر بهتر شد و به طور چشمگیری توسعه یافت و با تداومی قابل قبولی شکل گرفت. در فاصله ۱۱ کیلومتری این شهر، در محلی برخورد دو رود گوهررود و زرجوب، بندر ارتباط پیربازار به وجود آمد. کالاهای تجاری حمل شده از روسیه، تا این بندر هدایت می شد و از آن به بعد، با خط آهن از بندر پیربازار به رشت منتقل می گردید. در این زمان، رشت دارای دو بازار بود: اول بازار باربندان (ساغری سازان) که به مرکز حمل کالا از قزوین و تهران بود و دیگر بازار ساروق بندان واقع در مرکز شهر (میدان کوچک و بزرگ) که مرکز حمل کالاهایی بود که بین ایران و روسیه مبادله می گردید. این رونق تجاری باعث تمرکز جمعیت و توسعه شهر گردید.» (سرتیپ پور؛ ۱۳۷۰، ص ۵۸)
پیربازار، روستائی از بخش مرکزی رشت بود که به علت مجاورت با مرداب و دریا، پره بازار یا بازار ساحلی و بازار مرکزی نامیده می شد، و تدریجاً به پیربازار یا پیله بازار، شهرت یافت و لنگرگاه و بندر مهم رشت شد . در هنگام فزونی آب سیاهرود، از پیربازار تا رشت، با کرجی طی می شد . لکن به مرور زمان راه مالرو و سپس راه درشکه رو، رشت را به این بندر ارتباط می داد. (مهندسین مشاور طرح و کاوش؛ ۱۳۸۶، ص ۵)
در کتاب سرزمین مردم گیلان و دیلم نیز چنین آمده است: «اگر ۲۰ کاروان سرا، ۴۰ مسجد و ۱۰ مدرسه بزرگ و ۱۷ مکتبخانه شهر رشت را که در سال های ۱۲۷۶ دایر بوده، در نظر بگیریم، می توان گفت در شمالی ایران این شهر پس از قزوین مرکز اقتصاد و فرهنگ ساکنان حاشیه دریای خزر بود و بازار آن در فصل خرید و فروش ابریشم از هجوم خریداران داخلی و تجار روسی و ارمنی و یونانی پر می شده است. این شهر مرکز داد و ستد فرآورده های کشاورزی و صنایع دستی گیلان بوده است و شامل ۴ ناحیه کوچصفهان، خمام، خشکبیجار و لشت نشا می گردید.» (مهندسین مشاور طرح و بنا؛۱۳۷۹، ص ۲۸)
در سفرنامه ملگونف به سال ۱۲۷۹ ه - ق چنین ذکر شده است: «سیاحان گویند در شهر ۵۰ کاروان سرا بود. شهر بسیار خوش وضع بوده، خانه های بسیار بزرگ و شیک رو به دریا و پشت به میدان و مغازهها داشته است. در میدان چندینتوپ بزرگ و کوچک وجود داشته. بخش جنوبی شهر تا کوهها باز است. اگرچه روسیها در زمان تصرف، جنگلیها را بریده بودند. بخش اعظم شهر بازار است. کک شهر ۴ مرکز ثقل داشت که مهمترین آن را بازار اصلی شهر (تجاری) و سپس مراکز حکومتی، مذهبی و فعالیتهای کارگاهی تشکیل می داد. این چهار قطب شهری، به صورت قطب های جریان جمعیت در سطح شهر عمل می کردند.
۴ - ۱۳ - ۴دورہ پهلوی
خیابان اصلی کشیده شده در شهر، که جاده لاهیجان را به فومن اتصال میداد، با تعریضی یا تخریب جاده قبلی این مسیر، همراه نبود. بلکه به موازات آن احداث شد، تقریبا از حاشیه بازار عبور کرد و اسکلتبندی اصلی آن دست نخورده باقی ماند.
در دوره پهلوی اول، قطب حکومتی شهر به شدت تقویت شد و مراکز تجاری و مذهبی آن همچنان به صورت قبلی باقی ماندند. به علاوه، بازارها و بازارچههای شهر نیز از نظر عملکرد تقویت شدند.
محله بازار پرسابقه ترین و پرقدمت ترین محله شهر رشت و هسته اولیه و نقطه شروع پیدایش شهر می باشد لذا در این بخشی به اجمال به بررسی این محله می پردازیم:
۱-۳-۴ سیمای اقتصادی و بازرگانی رشت
رابی نو در ادامه گزارش خود می نویسد: «... رشت دارای دروازه و یا دیواری نیست و به سبب بازرگانی قابل توجه آن که مدتهاست وسیله امرار معاش این مردم است و ساکنان زیادی که در آن زندگی می کنند و همچنین رقابتهای بازرگانی که باعث جلب بازرگانان کشورهای مختلف آسیا و اروپا به این منطقه می شود باید به آن نام شهر داد.(کشور دوست؛ ۱۳۸۸، ص ۲۰۰۵)
محمدرضا نصیری در سفرنامه یک سیاح روسی یادآور می شود: «... از شهر رشت یک صورت دهشت عجیب و غریبی مرئی یاد می شود، چه تمام ساختمانهای آنجا گویا از بابت رطوبت و باطلاقی زمین آن بر روی ستون ساختمان شده است. ولی در عوض شهر رشت انبار عمدهٔ اجناسی است که از بنادر غریبهٔ بحر خزر به آنجا منتقل می شود، و چنین به نظر می رسد که گویا هیات و صورت این شهر در لاهیجان است چه کاروان های آنجا بر روی خران و قاطرها امتعهٔ مختلفه بار نموده در کوچههای تنگ و دراز انجا علی الاتصال در حرکت هستند....»(نصیری؛ ۱۳۶۳، ص ۵۸)
هانری رنه دالمانی ایران شناسی و جهانگرد فرانسوی در ادامه سفرشی می نویسد: «... این شهر از لحاظ تجاری اهمیت بسیاری دارد و اگر در زمینی پست و باتلاقی قرار نگرفته بود که از آن منزلگاهی ناسالم پدید آورده است، رونق و توسعه بسیار می یافت. هر نوع کالایی که از شمالی ایران وارد یا صادر شود لزوما باید از شهر رشت بگذرد و همین ورود و صدور کالا برای شهر منبع درآمدی سرشار است... از سویی کشت پنبه و برنج رد حدی ضعیف درآمد سرشاری را که از تجارت ابریشم عاید این ایالت می شد، جبران کرده است...
اینک رشت شهری بسیار کثیف است که کار بازرگانان ان منحصر به دلالی است. بازار شهر انباشته از کالاهای روسی است که عموما اهالی گیلان خریداران آنها هستند. اگر حکومت بخواهد می تواند با فراهم کردن وسایل و تسهیل حمل و نقل کالا از انزلی به رشت هر چه بیشتر موجبات رونق و آبادانی شهر را فراهم آورد...»(رنه دالمانی؛ ۱۳۳۶، ج ۲، صص ۸۳۸-۸۳۹)
