بخشی از مقاله
بررسی تاثیر سرمایه فکری بر مزیت رقابتی شعب بانک صادرات شهرستان رشت
چکیده:
گسترش بانک های خصوصی و پیوستن بانک های دولتی به بخش خصوصی، رقابت در صنعت بانکداری را افزایش داده است. بنابراین بکارگیری و ابداع استراتژی ها و راهکارهای مناسب در این صنعت می تواند بقا و سودآوری بانکها را تضمین نماید. در این راستا، یکی از عمده ترین مفاهیمی که هم تلاش های نظری و بنیادی را به خود معطوف ساخته و هم در تمامی سطوح سازمانی اهمیت پیدا کرده، مزیت رقابتی است. از سوی دیگر، سرمایه فکری فراهم کننده یک پایگاه منابع جدید است که سازمان فقط از طریق آن می تواند به رقابت بپردازد. طرفداران مکتب دانش محور معتقدند که اگر یک سازمان از سرمایه فکری و دارایی های دانشی بهتری در محیط کسب و کار برخوردار باشد، مزیت رقابتی خواهد داشت. جامعه آماری این تحقیق، مدیران و کارکنان شعب بانک صادرات شهر رشت می باشند. برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه استاندارد و در ادامه از روش رگرسیون در تجزیه و تحلیل داده ها و آزمون 3 فرضیه مطرح شده در این تحقیق استفاده گردیده است. نتایج به دست آمده از آزمون مدلعلّی تحقیق نشان می دهد که هر سه نوع سرمایه فکری (سرمایه انسانی، سرمایه رابطه ای و سرمایه ساختاری) بر مزیت رقابتی شعب بانک صادرات شهرستان رشت تاثیر می گذارند که از میان آنها، سرمایه ارتباطی دارای بیشترین تاثیر است.
واژگان کلیدی: مزیت رقابتی، سرمایه فکری، صنعت بانکداری
مقدمه
با تغییرات و تحولات جهانی و تغییر اقتصاد صنعتی به اقتصاد خدماتی و نیز توسعه سریع سازمان های خدماتی، نقش سازمان های خدماتی در رشد و توسعه جوامع افزایش یافته است. سازمان های خدماتی بعنوان پشتوانه سازمان های تولیدی نقش مهمی در موفقیت یا شکست یک نظام تولیدی ایفا می کنند (کلاوری، 1392، .(3 صنعت بانکداری نیز بعنوان بخشی از بازار خدمات، در تمام دنیا به کسب و کاری کاملا رقابتی تبدیل شده است. در ایران نیزبا توجه به تحولاتی که اخیراً در صنعت بانکداری رخ داده است از جمله، گسترش بانک های خصوصی و پیوستن بانک های دولتی به بخش خصوصی، رقابت در این صنعت در حال افزایش است
1
(فاتحی، 1393، .(4 بنابراین بکارگیری و ابداع استراتژی ها و راهکارهای مناسب در این صنعت می تواند بقا و سودآوری آنها را تضمین نماید (کوچکی، 1393، .(2 از سوی دیگر، در محیط رقابتی کسب و کار امروزی، هر چیزی تغییر می کند و فشارهای وارده برای حفظ مزیت رقابتی از منابع خـارجی (ماننـد رقبـا، مشـتریان، دولت و تغییرات قوانین) و منابع داخلی مانند کاهش هزینه ها و بهبود کیفیت، باعث شده است تـا سازمان ها برای دستیابی به کسب مزیت رقابتی تمام تلاش خود را به کـار گیرنـد (محمودی میمند و همکاران، 1392، .(145 برای دستیابی به مزیت رقابتی، یک سـازمان هـم باید به موقعیت خارجی خود توجه کند و هم توانمندی های داخلی را مورد توجه قرار دهد. در مسیر ایجاد مزیت رقابتی دو نکته مهم قابل تعمق است: نخسـت ایـنکـه، سـازمان بتوانـد بـه واسـطه شایستگی های خود، مزیت رقابتی پایداری خلق کند که برای مشتریان ارزشمند بوده، همواره برتر از رقبا باشد. دوم، به خاطر افزایش پیچیدگی های محیطی و شدت رقابت، مزیت رقابتی یا به راحتی توسط رقبا تقلید می شود یا از نظر مشتریان به زودی رنگ می بازد و بایستی با مزیت های جدیدی جایگزین شوند (انصاری و همکاران، 1392، .(26 مزیت رقابتی، سازمان را قادر میسازد خدمات بهتری (ارزش) برای مشتریان در مقایسه با رقبا فراهم کند. چنین توانایی و ویژگیهاییاساساً به عنوان داراییهای نامشهود معرفی میشوند و مدیریت موثر دارایی هایی مانند (سرمایه فکری) در سازمانهای مدرن به عنوان موقعیتی برای حفظ حیات و بقای عملیات مورد توجه قرار میگیرند .(Ahmadi et al, 2012, 902) به عبارت دیگر، سازمانهای مدرن برای دستیابی به مزیت رقابتی پایدار باید روابط کارا و موثری با منافع داخلی و خارجی در سازمان برقرار کنند تا دانش شخصی به عنوان قسمتی از سیستم سازمانی نهادینه شود (مرزبان و مرداسی، 1393، .( 5 مزیت رقابتی به مدیران شرکت ها نشان می دهد که چگونه موقعیت رقیبانشان را ارزیابی کنند و در مراحل مختلف واکنش های لازم را نشان دهند ( Sigalas et al, 2013, .(327 زمانی که مدیر بتواند یک نقطه قوت در داخل بنگاه اقتصادی اش پیدا کند که هم با نیاز بازار همخوانی دارد و هم یک برتری نسبی در بازار ایجاد میکند، میتوان گفت که به یک مزیت رقابتی دست پیدا کرده است .(Luse and Mennecke, 2014, 576) داشتن مزیت رقابتی برای بنگاه اقتصادی، یک شرط الزامی نیست، اما این ویژگی این امکان را فراهم میآورد که بنگاه مسیر اقتصادی خاص خودش را طی کند و امکان تقلید رقبا را محدود نماید ( Elahi, 2013, .(118 در این صورت جایگاه بهتری را در بازار به دست خواهد آورد، چرا که اگر سایر رقبا مزیت رقابتی خاصی برای مقابله نداشته باشند، بقای آنها در میدان رقابت مبهم خواهد بود .(Mohan Kathuria, 2013, 134) در این راستا مدیران و محققان دریافته اند که دارایی های دانشی شرکت ها نسبت به کالاها و خدماتشان، کانون اصلی مزیت رقابتی هستند .(Olsen, 2014, 37) در واقع، در اقتصاد دانش محور کنونی، دارایی های نامشهود اجزای اساسی و پایه ای ایجاد ارزش در سازمان ها و اقتصادهای ثروتمند محسوب می شوند .(Ramı´rez and Gordillo, 2014, 174) در سال های اخیر سرمایه فکری به عنوان یک منبع کلیدی برای عملکرد و ایجاد ارزش شناخته شده است. در اقتصاد نوین، سرمایه فکری منبع اصلی توسعه اقتصادی است و سایر عوامل سنتی تولید در مرتبه بعدی اهمیت قرار می گیرند. در چنین شرایطی سرمایه فکری به عامل کلیدی ارتقای عملکرد سازمانی تبدیل شده است (موسوی و همکاران، 1392، .(78 سرمایه فکری فواید زیادی برای سازمان دارد که از جمله آن ها می توان به ایجاد سودآوری، بهبود موقعیت استراتژیک، افزایش سهم بازار، نوآوری و تکنولوژی منحصر به فرد، ایجاد استاندارد و همچنین به رسمیت شناساندن مارک تجاری، افزایش شهرت سازمانی، کاهش هزینه ها، افزایش وفاداری مشتریان و بهبود بهره وری اشاره نمود (نصیری پور و همکاران، 1392، .(81 در حال حاضر، سرمایه فکری به یکی از عوامل اصلی و کلیدی در موفقیت سازمان ها تبدیل شده است. در کشورهایی که سازمان ها نقش حیاتی در توسعه اقتصادی ایفا می کنند، سرمایه فکری بیشتر از سرمایه مالی اهمیت یافته است. نتایج بسیاری از تحقیقات نیز مبین تاثیر مثبت سرمایه فکری بر مزیت رقابتی و عملکرد سازمان است .(Daou et al, 2014, 317) با این تفاسیر، تحقیق حاضر در پی پاسخ به این سوال است: »آیا سرمایه فکری بر مزیت رقابتی شعب بانک صادرات شهرستان رشت تاثیر دارد؟.«
مبانی نظری تحقیق
راز بقا و موفقیت سازمانها در محیط رقابتی امروز، ایجاد، حفظ و تداوم مزیت رقابتی پایدار است. پورتر بیان میکند که مزیت رقابتی ارزشهای قابل ارائه شرکت برای مشتریان است، به نحوی که این ارزش ها از هزینه های مشتری بالاتر باشد (عبدالهیان و همکاران، 1393، .(4 مزیت رقابتی، توانایی واحدی است که سازمان را قادر میسازد خدمات بهتری (ارزش) برای مشتریان در مقایسه با رقبا فراهم کند. چنین توانایی و ویژگیهاییاساساً به عنوان داراییهای نامشهود معرفی میشوند و مدیریت موثر دارایی هایی چون (سرمایه فکری) در سازمانهای مدرن به عنوان موقعیتی برای حفظ حیات و بقای عملیات مورد توجه قرار میگیرند. به عبارت دیگر، سازمانهای مدرن برای دستیابی به مزیت رقابتی پایدار باید روابط کارا و موثری با منافع داخلی و خارجی در سازمان برقرار کنند تا دانش شخصی به عنوان قسمتی از سیستم سازمانی نهادینه شود 2013 , 265) ،.(Kamukama امروزه، سرمایه فکری مهمترین سرمایه در هر سازمانی است که میتواند عملکرد سازمان را در تمامی جوانب تحت تأثیر قرار دهد. سرمایه فکری، منبع داراییهای غیرمشهود است که اغلب در ترازنامه های شرکت منعکس نمیشود و اشاره به تمامی داراییهای دانشی موجود در یک سازمان دارد که دستیابی به مزیت رقابتی پایدار را تضمین میکند .(Ahmadi et al, 2012, 896) بونتیس (2004) عناصر سرمایه فکری را شامل، سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه رابطه ای معرفی کرد. سرمایه انسانی: سرمایه انسانی، به عواملی نظیر دانش، مهارت، قابلیت و طرز
2
تلقی کارکنان دارد که منتج به بهبود عملکرد، جذب مشتریان و افزایش سود سازمان می شود. این دانش و مهارت در ذهن کارکنان جای دارد، بدین معنا که ذهن آنها حاصل دانش و مهارت است. اگر کارکنان متفکر توسط سازمان بنحو مطلوب به کار گرفته نشوند، دانش و مهارت موجود در آنها نمی تواند فعال شود، یا اینکه به صورت ارزش بازاری در آید (حشمتی و همکاران، 1392، .(5 سرمایه ساختاری: مخزن دانش غیرانسانی، که در تکنولوژی، اطلاعات و سیستمهای ارتباطی چون سخت افزار، نرم افزار، پایگاه های داده، آزمایشگاهها و ساختارهای سازمانی نهادینه شده است را بیان میکند. به عبارت دیگر، سرمایه ساختاری شامل هر ارزشی است که بعد از خروج کارکنان از سازمان باقی میماند 2013 , 417) ،.(Kamukama سرمایه رابطه ای: رابطه ی با مشتریان، عرضه کنندگان و دیگر ذینفعان خارجی را بیان میکند. ارزش سرمایه فکریاساساً توسط میزان توانایی سازمان برای حفظ اعتبار و خوشنامیاش تخمین زده میشود. بهبود و رشد سرمایه رابطه ای (سرمایه مشتری) به این بستگی دارد که چگونه سرمایه انسانی و ساختاری در سازمان حمایت میشود Mohan Kathuria, 2013, 136-) .(137 با این تفاسیر، مدل مفهومی تحقیق حاضر، برگرفته از مدل بکار رفته در تحقیق »کاموکاما «(2013) و به شکل زیر می باشد:
شکل -1 مدل تحقیق 2013) ،(Kamukama
فرضیه اصلی :سرمایه فکری بر مزیت رقابتی شعب بانک صادرات شهرستان رشت تاثیر دارد. فرضیه های فرعی:
فرضیه -1 سرمایه انسانی بر مزیت رقابتی شعب بانک صادرات شهرستان رشت تاثیر دارد. فرضیه -2 سرمایه ساختاری بر مزیت رقابتی شعب بانک صادرات شهرستان رشت تاثیر دارد. فرضیه -3 سرمایه رابطه ای بر مزیت رقابتی شعب بانک صادرات شهرستان رشت تاثیر دارد.
تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها
سرمایه انسانی: سرمایه انسانی بعنوان دانش، مهارت ها، نوآوری و توانایی کارکنان جهت دستیابی به اهداف تعریف شده است 2012, 77) ، Chang and (Chen و بوسیله شاخص هایی مانند متخصص بودن کارکنان در کار خود، وجود ایده های نوین در کارکنان، شایستگی های کارکنان، دانش کارکنان در کار خود، در جستجوی دانش بودن توسط کارکنان، خلاق بودن کارکنان و غیره سنجیده خواهد شد 2013) ،.(Kamukama
سرمایه ساختاری: سرمایه ساختاری به حق امتیاز، علامت های تجاری، سخت افزار و نرم افزار، پایگاه داده، فرهنگ سازمانی، توانایی های سازمانی در درون یک سازمان اطلاق می شود 2012, 78) ،(Chang and Chen و بوسیله شاخص هایی مانند روشن بودن فرآیندهای درونی سازمان برای کاربران، سرعت مبادلات، وجود ساختار سازمانی مناسب، وجود کار تیمی در سازمان و غیره سنجیده خواهد شد 2013) ،.(Kamukama
سرمایه رابطه ای: سرمایه رابطه ای شامل روابط بین سازمان و ذینفعان کلیدی مانند مشتریان، عرضه کنندگان و شرکا است 2012, 78) ، Chang and (Chen و بوسیله شاخص هایی مانند کمک مشتریان به بهبود و به روز کردن خدمات سازمان، کمک مشتریان به جذب مشتریان جدید، ارتباط خوب کارکنان با مشتریان، وجود سیستم های شبکه ای با مشتریان، اطمینان از سیستم برای ارتباط با مشتریان و غیره سنجیده می شود 2013) ،.(Kamukama
3
مزیت رقابتی: شرایط فراهم شده و جایگاه اشغال شده توسط سازمان است که از طریق اجرای استراتژی های موفق حاصل می شود و رقبا قادر به تقلید آن نیستند 2008) ،(Chen و با شاخص هایی مانند سهم بازار سازمان، فراهم کردن بموقع خدمات، فراهم کردن خدمات ارزان تر برای مشتریان، انعطاف پذیری خدمات، وجود استراتژی های مناسب بازار و غیره سنجیده می شود 2013) ،.(Kamukama
پیشینه تحقیق
الف- پیشینه خارجی
-1 تحقیقی تحت عنوان »سرمایه فکری: منبع نامشهود مزیت رقابتی شرکتها« توسط کوموکاما در سال 2013 انجام شد. جامعه آماری این تحقیق، مدیران و کارشناسان ارشد 65 موسسه مالی کوچک بودند. نتایج تحقیق نشان داد که سرمایه های انسانی، ساختاری و رابطه ای با مزیت رقابتی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.
-2 تحقیقی تحت عنوان »سرمایه فکری و عملکرد شرکتهای داروسازی در هند« توسط وانگ و همکاران در سال 2014 انجام شد. داده ها برای بررسی تجربی و عملی از 22 شرکت داروسازی جمع آوری شد. نرخ بازگشت داراییها و نرخ بازده فروش شاخصهای ارزیابی عملکرد بودند. نتایج تحقیق نشان داد رابطه مثبتی میان سرمایه فکری و متغیرهای عملکرد وجود دارد. سرمایه رابطه ای به عنوان یک متغیر جدید، رابطه معناداری با متغیرهای عملکرد نداشت.
-3 تحقیقی تحت عنوان »سرمایه فکری بعنوان مزیت رقابتی در خوشه های صنعتی در آمریکای لاتین« توسط جاردون و مارتوس در سال 2012 انجام شد. در این تحقیق که بر روی 113 کارخانه تولید چوب در آمریکای لاتین انجام شد، نتایج تحقیق نشان داد که منابع بر توانایی های سازمانی تاثیرگذار است. همچنین مشخص شد که توانایی های سازمانی می تواند عوامل استراتژیک را تحت تاثیر قرار دهد.
-4 تحقیقی تحت عنوان »مزیت رقابتی: میانجی سرمایه فکری و عملکرد« توسط کوموکاما و همکاران در سال 2011 انجام شد. در این تحقیق که بر روی 65 شرکت در اوگاندا انجام شد، نتایج تحقیق نشان داد که مزیت رقابتی یک میانجی بین سرمایه فکری و عملکرد مالی است.
-5 تحقیقی تحت عنوان »سرمایه فکری و مزیت رقابتیتوسط« چِن در سال 2004 انجام شد. در این تحقیق که بر روی بخشی از بازار دارویی در تایوان انجام شد، نتایج تحقیق نشان داد که با بکارگیری واحدهای تحقیق و توسعه و نیز اجرای استراتژی های سرمایه فکری می توان به مزیت رقابتی دست یافت.
ب- پیشینه داخلی
-6 تحقیقی تحت عنوان »بررسی تاثیر سرمایه فکری در ایجاد مزیت رقابتی شرکتهای بیمه استان گیلان« توسط گنجی نیا و همکاران در سال 1391 انجام شد. جامعه آماری این تحقیق، مدیران و کارشناسان 603 نمایندگی بیمه در استان گیلان بودند. نتایج تحقیق نشان داد که سرمایه های انسانی و ساختاری با سرمایه نوآوری رابطه مثبتی وجود دارد. همچنین مشخص شد بین سرمایه های انسانی، ساختاری، رابطه ای و نوآوری با مزیت رقابتی رابطه مثبتی وجود دارد.
-7 تحقیقی تحت عنوان »بررسی تطبیقی اثرات سرمایه فکری بر عملکرد سازمانی صنعت بانکداری ایران در دو بخش دولتی و خصوصی (مطالعه موردی: بانکهای شهر تهران)« توسط فطرس و بیگی در سال 1389صورت گرفت. نتایج نشان داد در بانکداری دولتی، بالاترین میزان اثرگذاری به ترتیب مربوط به سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه مشتری است. در حالی که در بانکداری خصوصی، بالاترین میزان اثرگذاری به ترتیب مربوط به سرمایه انسانی، سرمایه مشتری و سرمایه ساختاری است. با این تفاوت که سرمایه انسانی و سرمایه مشتری در بخش خصوصی و سرمایه ساختاری در بخش دولتی در مقایسه با بخش دیگر اثرگذاری بیشتری بر عملکرد دارند.
-8 تحقیقی تحت عنوان »بررسی تاثیر سرمایه فکری در ایجاد مزیت رقابتی شرکتهای بیمه استان گیلان« توسط قلیچ لی و همکاران در سال 1387 انجام شد. جامعه آماری این تحقیق مدیران دو شرکت خودروساز ایرانی بودند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که بین سرمایه فکری این دو شرکت و مزیت رقابتی آن ها رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. به عبارت واضح تر، با افزایش سرمایه فکری، مزیت رقابتی آن ها افزایش می یابد.
-9 تحقیقی تحت عنوان »مزیت رقابتی: تبیین نقش سرمایه فکری و سرمایه اجتماعی (مطالعه موردی: دو شرکت خودروساز ایرانی)« توسط مشبکی و قلیچ لی در سال 1386 انجام شد. جامعه آماری این تحقیق مدیران دو شرکت خودروساز ایرانی بودند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که در این دو شرکت، بین سرمایه اجتماعی و سرمایه فکری رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین مشخص شد که سرمایه اجتماعی و سرمایه فکری این دو شرکت بر مزیت رقابتی آنها تاثیرگذار است.
4
روش تحقیق
پژوهش حاضر از لحاظ دسته بندی تحقیقات بر حسب نحوه گردآوری داده ها، تحقیقی توصیفی به شمار می رود کـه بـه توصـیف ویژگـی هـای نمونـه و سـپس تعمیم این ویژگی ها به جامعه آماری می پردازد. تحقیقات توصیفی خود بر چند دسته هستند که در این پژوهش، نوع پیمایشی آن به کار رفته است. پژوهش حاضـر بر اساس هدف، یک تحقیق کاربردی است و از آنجا که در یک مدل چند متغیره، به بررسی تاثیر سرمایه فکری بر مزیت رقـابتی شـعب بانـک صـادرات شهرسـتان رشت می پردازد، برحسب روش، از نوع همبستگی می باشد.
جامعه آماری در تحقیق حاضر، مدیران و کارکنان شعب بانک صادرات شهر رشت را در بر می گیرد. از آنجا که سطح تحلیل در این تحقیق، سازمانی است، تعـداد 42 شعبه بانک صادرات در رشت به عنوان نمونه انتخاب گردیدند. ضمنا در این تحقیق، از پرسشنامه استاندارد کاموکاما (2013) جهت جمع آوری داده هـا اسـتفاده شده است.
روایی و پایایی پرسشنامه
در تحقیق حاضر، از پرسشنامه استاندارد 2013) ،(Kamukama استفاده شده است کهطبیعتاً مورد تأیید و استفاده صاحبنظران مدیریت در سطح بـین المللـی مـی باشد. با این وجود، جهت اطمینان از روایی، پرسشنامه در اختیار متخصصین امر، از جمله اساتید راهنما، صاحبنظران رشته مدیریت و نیـز بانکـداری قـرار گرفـت کـه نظر آنان نیز مؤید روایی پرسشنامه بود.
برای محاسبه پایایی پرسشنامه نیز از روش آلفای کرونباخ استفاده شده که به وسیله نرم افزار SPSS برای مجموعه سـؤالات مربـوط بـه هـر متغیـر محاسـبه گردیـده است. به منظور تعیین پایایی پرسشنامه، قبل از توزیع نهایی آن، یک مطالعه مقدماتی، بوسیله توزیع پرسشنامه بین 30 نفر از مدیران و کارکنان شعب بانـک صـادرات شهر رشت صورت گرفت و سپس از طریق نرم افزار SPSS ضریب آلفای کرونباخ محاسبه گردید. با توجه به این که حداقل ضریب پایـایی بـرای پرسشـنامه هـای پژوهشی 0/70 می باشد، ملاحظه می گردد که ضرایب آلفای کرونباخ به دست آمده برای تمامی متغیرها از این مقدار بالاتر است. بنابراین می تـوان ادعـا نمـود کـه پایایی و اعتبار پرسشنامه تحقیق مطلوب بوده است.
