بخشی از مقاله
بررسی آثار جنگلها و فضاي سبز شهري بر روي سلامت شهروندان،
مطالعه موردي: شهر رشت
چکیده
جنگلها و فضاي سبز شهري نقـش مهمـی در کیفیـت زنـدگی سـاکنان از طریـق ایجـاد آب و هـواي مطلوب، کاهش آلودگی، سیلهاي مخرب و سروصداها، ایفـا مـینماینـد. سـیماهاي سـرزمین طبیعـی شهري مردم را به گذران زمان فراغت بیشتر در این فضاها تشویق مینماید که روي سـلامت جسـمی و روحی آنها اثر میگذارد. مطالعات اخیر روي فضاهاي سبز، بر روي انواعی از منـافع اجتمـاعی از جملـه؛ سلامت جسمی مردم و افزایش فعالیتهاي اجتماعی محلی، متمرکز اسـت. در ایـن خصـوص، ارزیـابی شرایط فعلی فضاهاي سبز و پاركهاي شهري و بررسی سطح رضایتمندي از آنها، سودمند میباشـد.
با استفاده از پرسشنامه، این تحقیق اثرات سلامت جسمی و روحی فضاي سبز را در شهر رشت بررسـی مینماید. متغیرهاي اجتماعی- جمعیتشناختی مشخص از جمله سن، جنس، سطح تحصیلات، درآمـد و دسترسی که روي زمان و نحوه استفاده از پاركها اثر میگذارد، مطالعـه گردیـد. همچنـین، ادراك و نگرش مردم درباره کیفیت و کمیت فضاهاي سبز شهري بررسی شد. نتایج نشان میدهد که علـیرغـم نظر مثبت ساکنان در مورد اثرات اجتماعی و سلامت فضاي سبز شهري، بیشتر آنها موافق هستند کـه محدودیتهایی در مورد کیفیت و کمیت این فضاها وجود دارد. نتایج آنالیز تفصیلی (جزئـیتـر)، نشـان میدهد که استفاده از پاركها و جنگلهاي شهري بـا توجـه بـه جـنس، سـن، تحصـیلات و دسـتیابی ساکنان، متفاوت است.
کلمات کلیدي
جنگلها و فضاي سبز، سلامت جسمی و روحی، متغیرهاي اجتماعی- جمعیتشناختی، رشت
.1 مقدمه
جنگلها و فضاي سبز شهري به اراضی گفته میشود که به طور غالب شامل سطوح باز و نـرم از جملـه خـاك، گراسها، بوتهها و درختان است و تمام مناطق پاركها، بوستانها و دیگر فضاهاي سبز که بویژه براي اسـتفاده تفرجـی درنظر گرفته میشود را در برمیگیرد .(Dunnett et al., 2002) فضاهاي سبز شهري تا حدود زیادي پویـا و نـاهمگون بوده و با تفاوتهاي اکولوژیکی و بیوفیزیکی از یک سو و تفاوتهاي اقتصادي و اجتماعی از سـوي دیگـر شـکل گرفتـه است .(Barthel et al., 2005) در حالیکه هرکدام از شهروندان برداشتهاي شخصی خودشان را از ایـن فضـاها دارنـد، پاركهاي شهري و فضاهاي باز به عنوان یک بخش اساسی از زیرساختهاي شهري بوده و کارکردهاي اساسـی محـیط زیستی، اقتصادي و اجتماعی را به عهده دارند و در نهایت منجر به افزایش کیفیت زندگی در جوامع شهري میشوند. با وجود کارکردهاي بسیار متنوع در محیط زیست شهري، در سالهاي اخیر مطالعات در ارتباط با فضاهاي سبز بیشتر بـر روي دسته انبوهی از فواید اجتماعی، از جمله درك بهتر سلامت جسمی و افزایش فعالیت اجتماعی متمرکز شده اسـت
Sanesi .(Duncan and Mummery, 2005; De Vries, 2001; Hartig, et al., 2003) و همکاران (2006)، بـه همراه ارزیابی رفتار بازدیدکنندگان در زمان استقاده از پاركها و باغها در شهر Bari ایتالیا، سعی در تعیین گزینههـاي ممکن براي مدیریت فضاهاي سبز عمومی داشته است. Groenewegen و همکاران (2006)، به بررسـی اثـرات فضـاي سبز روي سلامت، رفاه و امنیت اجتماعی ساکنان شهرو شناسایی مکانیزمهاي آن در شهرهاي مختلف هلند پرداختـه-اند.Hillsdon و همکاران (2006)، ارتباط مابین میزان دسترسی و کیفیـت فضـاهاي سـبز شـهري و سـطوح فعالیـت فیزیکی ساکنان شهري را بررسی نمودهاند.
محمدي و همکاران (1386)، ارزیابی کیفی نقش پاركها و فضاهاي سبز و بهینـهسـازي قابلیـتهـاي اسـتفاده شهروندان را در شهرکرد مورد بررسی قـرار دادهانـد. همچنـین، Hansmann و همکـاران (2007)، بـه بررسـی اثـرات سلامتبخش انواع مختلف از فعالیتها (انجام ورزش، پیادهروي، مشـاهده طبیعـت و ...) و مقایسـه تفـاوت مـابین یـک جنگل شهري و یک پارك شهري در شهر Zurich سوئیس پرداختهاند. علیرغم ارزش این فضاها براي زندگی شهري، امروزه در اکثر جوامع شهري، به ویژه شهرهاي بزرگ و پرتراکم با کاهش آنها مواجه هستیم. بـه دنبـال ایـن کـاهش، ساکنین شهرها اغلب زندگی فاقد تحرك را سپري مینمایند، به نحوي که منجر به افزایش بیماريهاي مزمن از جملـه دیابت و بیماريهاي قلبی- عروقی و ... میشود ( .(Hansmann et al., 2007; Duncan and Mummery, 2005
مردم بیشتر تمایل به فضاي سبز مطلوب از جمله ذخایر طبیعی، جنگلهـا و پـاركهـاي شـهري بـراي بهبـود سلامت خود دارند .(Hansman et al., 2007) مطالعات نشان میدهد که به تدریج بـا کـاهش فضـاهاي طبیعـی و در نتیجه آن کاهش فعالیتهاي فیزیکی، فقط سلامت جسمی افراد نیست که در معرض خطر است، بلکه نگرانیهـایی در
مـورد وضـعیت روحـی مـردم نیـز وجـود دارد کـه اکثـرأ داراي زنـدگیهـاي پـرتنش مـیباشـند (
.(Groenewegen et al., 2006 این در حالی است که وجود درختان و احساس نزدیکی به طبیعت در جوامع انسانی، اثرات روانشناختی مثبتی بر آن جوامع دارند. وجود درختان درون محلههاي با تراکم بالا، میزان اضطراب را کاهش داده و در کاهش رفتار خشونت آمیز و پرخاشگرایانه و تشویق به ایجاد ارتباطات محلهاي بهتر مردم و از عهده برآمـدن بهتـر
مهارتها، نقش ایفا مینماید .(Wolf , 2004)
فضاهاي پاك و سالم مردم را به پیادهروي و گذراندن زمان فراغت بیشتر در فضـاهاي بـاز ترغیـب مـینمایـد و منافع سلامت روحی و فیزیکی زیادي را به همراه دارد. به طوري که پزشکان، اغلـب مـردم و بخصـوص بیمـاران را بـه پیادهروي در پاركها توصیه مینمایند تا از آن به عنوان یک روشی سودمند براي مبارزه با چاقی و بیماريهاي قلبـی و روحی استفاده نمایند (جهدي، .(1387 با این حال، طبق برآوردهاي انجام گرفته، عدم فعالیت فیزیکی سـالانه موجـب مرگ 1/9 میلیون نفر به طور متوسط در جهان میشود .(WHO, 2002)
امروز فضايسبز بخش مهمی از بافت شهري را تشکیل میدهـد و حفـظ و احیـاي آن نیـز روز بـه روز اهمیـت بیشتري مییابد. درحالیکه در شهر رشت، موقعیتهاي مناسبی براي افـزایش ارزش زیسـت محیطـی و تنـوع زیسـتی فضاهاي سبز وجود دارد، این فضاها با مشکلات جدي از جمله؛ تخریب و کاهش در اثر توسعه نامطلوب جامعه شـهري، تغییر کاربري اراضی سبز شهري و فقدان برنامهریزي در حفظ و گسترش آنها مواجه میباشند (جهدي، .(1387 علاوه بر وجود عوامل متعدد تخریب فضاهاي عمومی در شهر رشت، متاسفانه تلاشها براي حفظ فضاهاي موجود و گسـترش آنها نیز در مراحل اولیه قرار دارد. نکته دیگر اینکه علیرغم نقش مهم این فضاها، آگاهیهاي عمومی نیـز از آن بسـیار کم میباشد. این درحالی است که حفظ و گسترش این فضاها و شناخت عوامل تاثیرگذار و افزایش آگاهیهاي عمـومی در این زمینه، میتواند منجر به افزایش کیفیت زندگی شهروندان گردد.
ارزیابی شرایط موجود فضاهاي سبز و بوستانهـا و بررسـیهـاي مربـوط بـه دیـدگاه و سـطوح رضـایتمنـدي شهروندان از این فضاها، نیز میتواند مفید باشد.
تحقیق حاضر اثرات سلامت استفاده از فضاهاي سبز را از دو جنبه فیزیکی و روحی با توجه به عوامل تاثیرگذار
(از جمله گروههاي سنی و جنسی مختلف اجتماعی با سطوح متفاوت تحصیلات، درآمد و دسترسی) در میـزان و نحـوه استفاده مردم از این فضاها، مورد بررسی قرار میدهد. علاوه بر این، اهداف این مطالعه عبارت اند از:
-1 تعیین فواید بوستانها و فضاهاي سبز شهري از نظر سلامت
-2 تعیین سطح اعتقاد مردم از اثربخشی فضاهاي سبز و بررسی دیدگاه آنها از سطح کمی و کیفی این فضاها.
اغلب مطالعات انجام گرفته در دهههاي اخیر در زمینه منـافع اجتمـاعی و سـلامت ناشـی از فضـاهاي سـبز بـا استفاده از پرسشنامه انجام گرفته است، در این تحقیق نیز از این روش براي جمعآوري و ارزیابی اطلاعات استفاده شده است.
2. مواد و روشها
2. .1 منطقه مطالعه و جمعیت
شهر رشت به عنوان مرکز استان گیلان در بخش شمالی ایران، مابین عرض شمالی 37 درجه و 1 دقیقه تـا 37
درجه و 27 دقیقه و طول شرقی 49 درجه و 28 دقیقه تا 49 درجه و 50 دقیقه قرار گرفته است. کل منطقه در حـدود
75 کیلومترمربع((1386، شامل سه منطقه شهري با جمعیتی بیش از 550 هزار نفر میباشد.
بر اساس آمار ارائه شده توسط سازمان پاركها و فضاي سبز شهرداري رشت (1385) مساحت کل فضاي سـبز شهر رشت 134 هکتار میباشد که با در نظرگرفتن جمعیت این شهر ، سرانه کل فضاي سبز شهر (مساحت فضاي سبز شهر به ازاي هر شهروند) معادل 2/44 مترمربع میباشد که این میزان با سرانه استاندارد جهانی پیشنهاد شده کـه -50 20 مترمربع براي هر فرد عنوان شده است، فاصله زیادي دارد.
.2 .2 روش مطالعه
ارزیابی ما از اثربخشی فضاهاي سبز بر اساس دو مشخصه از سلامت (جسمی و روحی) شهروندان رشـت انجـام گرفت. در ارتباط با شاخصههاي سلامت، در ارزیابیها مطرح شد که چه میزانی از شرکتکننـدگان احسـاس سـلامت و خوشی میکنند، مفهومی که شامل جنبههاي فیزیکی و روانی از سلامت میباشد.
جمعآوري اطلاعات مورد نیاز براي تجزیه و تحلیل بیشتر از طریـق کـار میـدانی و توزیـع پرسشـنامه در میـان شهروندان صورت گرفت. توزیع پرسشنامه در تیر و مرداد 1387 در مناطق سه گانـه شـهرداري رشـت انجـام شـد کـه بیشتر نمونهها در نزدیکی پاركهاي شهري و فضاهاي سبز جمعآوري گردید.
در این ارتباط، روش نمونهبرداري تصادفی ساده براي انتخاب پاسخدهندگان اسـتفاده شـد، همچنـین تعـداد و مشخصات جمعیتشناختی و اقتصادي- اجتماعی آنها نیز به صورت تجربی با توجه به مطالعـات انجـام شـده در ایـن زمینه، در نظر گرفته شد .(Riaz et al., 2002; Hillsdon et al., 2006; Sanesi et al., 2006) در ابتدا تعداد 200
نفر 116) زن، 84 مرد) در مصاحبه شرکت نمودند که در نهایت، شمار پاسخدهندگانی که به تمام سئوالات جواب داده بودند، 181 نفر 105) زن، 76 مرد) براي تجزیه و تحلیل نهایی در نظر گرفته شد. همچنین، پاسـخدهنـدگان بـا گـروه سنی بالاتر از 15 سال در مصاحبه دخالت داده شد که شامل گـروههـاي سـنی 15-30 سـال (%24)، (%19) 30-45، (%46) 45-60 و 60 سال به بالا (%11) میباشد. مصاحبهها اغلب در روزهـاي تعطیـل و آخـر هفتـه و در سـاعتهـاي مختلف روز در موقعیتهاي متفاوت انجام شد. در اکثر موارد، پاسخدهندگان به تنهایی پرسشنامهها را پر کردند و تنهـا در تعدادي مورد محدود، مصاحبهگران به افراد در پاسخ به سئوالات کمک نمودند. ارزیابی با سئوالاتی در مورد مـدت و زمان بازدید افراد از پاركها و فضاي سبز شروع شد و در ادامه سئوالاتی در ارتباط با سطوح فعالیـت فیزیکـی افـراد در هفته، انگیزه آنها از رفتن به پاركها و سطوح سلامت آنها مطرح شـد. همچنـین در بخـش دیگـري از پرسشـنامه از شرکتکنندگان درخواست شد، به این سئوال پاسخ دهند که آیا بازدید و استفاده از پاركهـا در بهبـود سـلامت آنهـا نقش دارد یا نه؟ و در نهایت اطلاعات جمعیتشناختی و اجتماعی پاسخدهندگان ثبت شد (جدول .(1
جدول :1 مشخصات جمعیتشناسی- اجتماعی انتخاب شده از نمونههاي مورد مطالعه
بیشتر از یکبار در هفته حداقل یکبار در هفته تنها در آخر هفته بهندرت یکبار در هفته
