بخشی از مقاله
بررسی بازار ونقش آن در توسعه فضای شهری
چکیده
شهر مجموعه ای از عوامل طبیعی،اجتماعی و محیط های ساخته شده توسط انسان است که درآن جمعیت ساکن متمرکز شده اند و یکی از اقسام نحوه زندگی بشر بر سطح زمین وبه عنوان استقرار ثابت بشر در محیط زیست است . فضاهای شهری در طول تاریخ نقش مهمی در زندگی اجتماعی B اقتصادی ساکنان داشته و به عنوان مرکز ارتباط و تحول در شهرها عمل کرده است. با نگاهی گذرا به سیمای شهر های اسلامی و بافت کالبدی شهر های ایران بسیاری از عناصر واجزای شهری وبه خصوص بازار هاومراکز دادو ستد ها نقش عمده ای در عملکرد وحیات زندگی شهری ایفا نموده که مورد توجه می باشد. بازار در طول زمان موجب پیدایش شهرهای مختلف بوده ودر عین حال خـود یکـی از عوامـل افزایش جمعیت و توسعه شهرهاست که در نقش و کارکرد تجاری شهرها موثر است.بازار در شهر های اسلامی شریان اتصال دهنده دروازه های شهر به مرکز می باشدودر طول تاریخ و حتی امروزه عملکرد های مهم شهری همچون مساجد، ،مدارس،حمام ها وغیره را در پیرامون خود شکل داده است.در نتیجه می توان بیان داشت که بازار تبدیل به یکی از ارکان مهم مثلث ارگ،مسجد،بازار در شهر های اسلامی گشته و علاوه بر اهداف اقتصادی ،اجتماعی ومحیطی در چارچوب های رویکردهای توسعه پایدار،ویژگی کالبدی ومعماری آن بهگونه ای است که آنها را تبدیل به دنیایی از فعالیت ها، تعاملات اجتماعی و اتفاقات شهری نموده است و می توان بیان داشت که بازاردر توسعه شهرهای اسلامی نقش تعیین کننده و اثربخشی داشته است.
مقدمه
بازار به عنوان کانون بخش مرکزی و قلب و روح شـهر، جـایی اسـت کـه آثـار علا ئـم، حـوادث تاریخی، مذهبی، فرهنگی، سیاسـی و ...درآن بسـیار گویـاتر اسـت . بخـش مرکـزی شـهرها در مطالعـات جغرافیایی شهری آنچنان اهمیتی دارد که با یک نظر اجمالی به آن میتوان به نقش شـهرها آشـنا گشـت و کارکرد آن را بازشناخت. (شکوئی، حسن. 201 ،.(1348
در گذشته بازارها، کـار کردی عملـی داشـتند و از حدود یک یا چند ده و یک یا چند قبیله تجاوز نمیکـرد . بـر اثـر پیشـرفت دانـش بشـر، حمـل و نقـل و گسترش ارتباطات روز به روز بر وسعت بازار افزوده گردید. (پور احمد26 ،(1376 بازارهـا به عنوان قطب اقتصادی و یکی از اجزاء شهرها از دیرباز نقش عمدهای در ساختار و تکوین شهرها داشته-اند که همواره خود نیز تحت تأثیر عوامل جغرافیـایی مختلـف تغییـر و تحـول یافتـه انـد . ( اژدر، سوسـن .(2.1384. بازار در طول زمان موجب پیدایش شهرهای مختلف بوده در عین حال خـود یکـی از عوامـل افزایش جمعیت و توسعه شهرهاست که در نقش و کارکرد تجاری شهرها موثر است.
بازار، فضای آشنای شهر سنتی ایرانی است. فضایی که تعاملات اجتماعی را در بسترخود پذیرا شده و به عنوان استخوان بندی اصلی شهر، مکان تبلور کالبدی ـ فضایی روابط تولیدی در معنای گسترده بوده است . بـازار مهمترین محور ارتباطی و فضای شهری در شهر های ایرانی در گذشته به شـمار مـی آمـده اسـت زیـرا بازار های اصلی و دائمی در هر شهر به طور معمول در امتداد مهمترین راه و محور شهری که از یـک دروازه شروع می شد و تا مرکز شهر ادامه می یافت، شکل می گرفت؛ به عبارت دیگر در وهله نخست یک راه اصلی و پر تردد وجود داشت که فضاهای تجاری و گاه تولیدی در کنار آن تشکیل می شـدند و به تدریج بازار پدید می آمد. شکل گیری تدریجی بازار به این علت بود که بیشتر شهرهای ایرانـی از توسعه یک روستا پدید آمدند و تنها تعداد انگشت شماری از شهرها به صورت طراحی شده ساخته می شدند.
مفهوم بازار
واژه بازار در زبان پهلوی به صورت واچار ودر زبان فارسی میانه به صورت وازار آمده است .پسوند زار در فارسی میانه دری مخصوصا به معنای جایگاه داد و ستد می باشد.تعاریف بسیاری از بازار به دست آمده که به بعضی از آنها در ذیل اشاره می شود :
بازار به مفهوم مکان مبادله .بازار مکان یا موقعیتی است که در آن خریداران و فروشندگان کالاها خدمات و منابع را خرید و فروش می کنند .برای هر کالا خدمت و منبعی که در اقتصاد خرید و فروش می شود بازاری وجود دارد.
بازار به معنای سازو کار مبادله.بازار فرایندی است که در آن رویارویی خریداران و فروشندگان با یکدیگر قیمت و مقدار کالا را تعیین می کند.(خواجه نبی)
پیشینه و تاریخچه بازار
قدمت بازار در سکونت گاه های ایران به چند هزار سال قبل از میلاد می رسد.بازار از عناصر مهم در دوره های اشکانی وساسانی بوده است.با افزایش ارتباط اجتماعی،تعدد مسیرها،توسعه اقتصادی،فضاهای بازرگانی و تولیدی شکل گرفت.بازار های بزرگ در قرن چهارم و پنجم گسترش و توسعه یافتند ،گسترش تبادلات داخلی و خارجی وقدرت گرفتن اصناف و بازرگانان در صورتی که حمله مغول رخ نمی داد در امور سیاسی کشور می توانست نقش مهمی ایفا کند.از آنجا که در دوره سلجوقی معماری اوج و شکوفایی بسیاری داشته بازار نیز همچون دیگر بخش های معماری پیشرفت چشمگیری نمود.بسیاری از بازار ها در اثرغارت و ویرانگری از بین رفتند ولی در زمان غازان خان و اولجایتو و وزیران آنها بازار هایی احداث گردید.جهت ترمیم اقتصاد و جامعه آسیب دیده تلاش هایی از دوره ی ایلخانان آغاز شد و در عهد صفویه به ویژه حکومت شاه عبـاس بـا اجرای وحدت و امنیت سیاسی این تلاش ها تکامل یافت و توسعه بازارها را به همراه داشت . سـرآغاز وابستگی سیاسی و اقتصادی کشور به اروپا از قاجار بود اما با اینکه کالاهای خارج مانند پیشرفت صنایع داخلــــی شــــده بــــود، خصوصــــیات و نقش کالبدی و کارکردی بازار تغییر نکرد.(خواجه نبی)
سازماندهی و نظم مکانی در بازار
بازار، بخشی از منطقه مرکزی شهر است که از خیابانها و شبکه راههای متعددی تشکیل می شود.از طرفی به کمک راههایی با بخش های دیگر شهر واز طرف دیگر به حومه آن ارتباط دارد.بازار بخشی از شهر است که نقش مرکزی را ایفا می کند و ارکان بسته ای است که با هم گره خورده است مطالعه مکان جغرافیایی بازار در شهر های اسلامی Bشرقی نشان دهنده این واقعیت است که بازار شهر های این منطقه ،دارای محور خاص جغرافیایی است به طوری که محور اصلی ارتباطی با نقاط مهم شهری را می توان به خوبی مشاهده کرد. (شفقی،.( 77:1374
در مرز بخش بازار ،گاهی به طور ملایم( بازار فاس) وزمانی دفعته(بازار تبریز )به بخش های مسکونی می رسیم.قسمتی از شبکه های بازار از طریق دروازه های ورودی که دارای درهای بزرگی است بسته می شود وبه صورت یک سالن سرپوشیده بسته در می آید.شبکه های بازار هرگز به بن بستها منتهی نمی شود
در بازار مرکزی شهرهای بزرگ خاورمیانه اسلامی، بخشهای خردهفروشی ثابت و سیار، عمدهفروشـی و بنکـداری، واسطه گری، تجارت خارجی، خدمات خصوصی و عمومی، امور اعتباری و مالی، تولید و پیشه وری و دست ورزی در بـافتیسازمانی و مالی گرد هم جمع شده و به هم وابسته اند و بر هـم تـأثیر متقابـل دارنـد . ایـن در هـم تنیـدگی و گونـاگونی رشتههای اقتصادی که خاستگاه بخش اعظم آن تجـارت خـارجی ـ و بـه دنبـال آن توسـعه پیـشه وری ـ اسـت تنهـا در بازارهای بزرگ مراکز استان ها و شهرهای پایتخت به چشم می خورد. در شهرهای کوچک، بازارهـای سـاده ای مـی تـوان یافت که شعاع عملشان تنها یک منطقه کشاورزی یا روستاهای اطراف است (ویرت،219 ،.(1974
. در گذشته بازار علاوه بر اینکه محل دادوسـتد کـالا در شـهر بـود، مکـان تعـاملات اجتماعی، و یادگیری فرهنگی و نیز محل تجمع گروهها و قشرهای گوناگون مردم به شمار میآمد. اطلاعات گوناگونی در مورد فضای بازار و چگونگی خصوصیات کالبدی و کارکردی آن در تاریخ گذشته شهرهای ایـران در دسـت اسـت؛ ولـی آنچه که در این میان می تواند پایه ای برای تحلیل علمی خصوصیات بازار در شهر باشد، نقش تجاری شهر و تبلـور آن در بازار است. در شهر ایرانی ـ اسلامی، بازار همراه با ارگ و مسجد جامع سه عنصر در کالبد شهرند که مدام در تعامل چنـد سویه، همدیگر را تقویت و حمایت میکنند. بازار، عنصری شهری با مکانی ثابت بوده که قرنها در محل استقرار اولیهاشپابرجا مانده است، به گونه ای که حیات شهر و بازار به هم گره خورده و در بسیاری از موارد شهرها با بازارها معنا و مفهوم یافته اند. ممکن است بازار به گونه ای خودجوش و بنا بر موقعیت مکانی شهر و همچنین ضرورت و نیاز ج امعـه شـهری و روستایی شکل گرفته باشد (بوچانی،2 ،.(1382
عناصر بازار
شکل گیری عناصر بازار و روند توسعه آن بستگی به کارکرد اصلی شهر و میزان رشد اقتصادی و جمعیت آن دارد. در شهرهای متوسط و کوچکی که مبادالت خارجی آن ها زیاد نبود، بخش قابل ملاحظه ای از بازار صرف تأمین نیازهای داخلی شهر می شد. در نتیجه، آن گروه از اندام ها و عناصری که در خدمت تجارت خارجی قرارداشتند، به همان نسبت از رشد کم تری برخوردار بودند. این بازارها به طور عمده جنبه خرده فروشی داشتند و درصد اندکی از فضاهای آن به تجارت خارجی اختصاص داشت. برای مثال، در طول بازار نایین تنها دو کاروان سرا وجود داشت، در حالی که در شهرهای بازرگانی- تولیدی و پررونق، بازارچه های محلی، اغلب نیازهای جاری و روزمره اهالی شهر را تأمین می کردند و بخشّ مهمی از بازار اصلی شهر در خدمت بازرگانی قرار می گرفت. برای نمونه، در قرن پنجم هجری به گفته ناصرخسرو، در یکی از کوچه های اصفهان، پنجاه کاروان سرا و در دوره صفویه،، در بازار و سایر نقاط شهر اصفهان، 1802 کاروان سرا وجود داشت (سلطانزاده،:.(1365 252
در هر حال، نظام حاکم بر بازارهای ایران، نظام منسجمی بر اساس تنوع صنوف بود، که هر صنف در محل ویژه ای به نام راسته فعالی میکرد. راسته که داالان سرپوشیده ای متشکل از قیصریه ها، سرانه ها و تیمچه های متعد د است، استخوانبندی بازار را تشکیل می دهد (پیرنیا ، .(1370: 12 این جدایی صنوف از همان ابتدا در تأسیس و روند توسعه بازارها مرسوم بود. به طوری که وقتی شهرهای بغداد و سامرا بنیان نهاده شدند، به بازارها توجه ویژه ای مبذول گردید، چنان که متوکل عباسی، در هر مرحله بازاری بر پا میکرد، به صورتی که صنوف از هم جدا قرار گیرد (ناظر، .(1353: 158
از ویژگیهای راسته های بازار, تخصصی بودن، همگرایی و همانندی فعالیت های هم سازگار می باشد و فعالیت آنهـا برای سایر بازاریان و کاسبان مزاحمتی ایجاد نمی کند . ساخت فیزیکی برخی از راسته ها بصورت دو طبقه است کـه طبقه اول آن به دکان جهت فروش و فعالیتهای تجاری و کارگاهی اختـصاص دارد و طبقـه دوم آن بیـشتربه محـل دفاتر و حجره های تجارو کارگاههای کوچک اختصاص می یابد. بازارها اکثرا ” بصورت طولی است و گـسترش آن متفـاوت اسـت، مکانهـای تجـاری آن مـ سقف اسـت و در بیـشتر کشورهای اسلامی به جزء ایران بین 200 تا 500 مترطول دارد، درحالیکه درایران طول بازارهـا بیـشتر اسـت بـرای نمونه بازار اصفهان دست کم 2500 متر است، تهران 900 متر و بازار تبریز1500 متر می باشد.
مهمترین خصوصیات بازار
تاثیر فضای بازار بر مخاطب
واحد تشکیل دهنده بازار حجره می باشد .این حجرهها به صورت طولی در کنارهم قرارمی گیرندوراستههارا تشکیل می دهند و .شبکهای ازراستههاکه اغلب شبکهای سرپوشیدههستند با سراهاکهدارای حیاط هستند ترکیب می شوند و سایرکاربری ها نیزداخل ینا سـازماندهی فضـایی جـای می گیرند،ولی درک کلیت بازاربرای مخاطب امکان پذیرنمی باشد، مگراز طریق تجربه جزءبـه جزءفضاها .اگرفردی برای اولین بارواردبازار شود، انتخاب گذرها به صـورت تصـادفی خواهـد بودودرک کلیت بازارامکان پذیرنیست ولی پس از چندین بار حضوردربازارفردبـا کنـار هـم قراردادن این جزییات قادربهدرکشفافی ازفضا می گرددومی تواند مسیر خودرا ازقبل تعیـین وانتخاب کند، این درحالی است کهدرمراکز خرید امروزی درکفضا از کل به جزء صورت میگیرد، به طوری که خریدارواردیکفضای مرکزی مـی گـردد وبـه طـور آزادانـه درتمـام نقـاط حضورمی یابد و مسیر خودرا انتخاب می کند، کهاین امرباعث می شود کهبرخی ازمغازهها کهدرمحل مناسبی قرارندارند معمولا ازمسیر حرکتی خریداران حذف شود.زمـانی کـه خریـدار واردبازارمی شود، محیطو کالبد بازاراورا احاطهمی کند .این بازاراستکهمسیر حرکت ومکث های اورا مشخصمی نماید ودر طول این مسیرها کالاهای مختلف رادرمعرض دید خریدارقرارمی دهد وباعث می شود حتی افرادی کهبهقصد خرید وارد بازارنگشـته اند ترغیب به خرید شوند.(خواجه نبی)
تنوع و اختلاط کاربری ها
مهترین واصلی ترین عملکردبازارها ،عملکرداقتصادی آن ها می باشـد، ولـی دنیـای درون بـازار مملو است ازعملکردهای مختلف، که کاربری تجاری ومغازههاهمچون نخ تسبیح، تمـام آنهـا راکنارهم نگاهداشتهاند .به طورمثال دربازارتبریزانواع کاربری هـا ازمـذهبی تـا بهداشـتی را مـی توانیم ببینیم، جبههغربی بازارمرکزثقل مذهبی بازاراست جایی کهمسجد جامع، مدرسـه طالبیـه وچند مسجد دیگردرآن واقع شده اند .مساجد بازارها نیز صرفا محل انجامفرایـز دینـی نبـوده انـد، بلکهمحلی بودند برای گردهم آمدن بازاریان وتبادل اخبـار روزو تعـاملات اجتمـاعی وهمچنـین آشنایی بازاریان با احکام شرعی دادو ستد. علاوه برفضاهای بهداشـتی ماننـد حمـام هـا، فضـاهایی مانند،زورخانهها، قهوه خانهها،غذاخوری ها کهفضای بازاررا برای کاربران آن با تفـریح وتنـوع همراه می کند،وجودداشته است ویادرفضاهایی مانند حیاط سراها، حوض های زیبایی بـه چشـم می خورد کهمحیط را برای بازدیدکنندگان، بهفضای مطلوب تری تبدیل می نماید.این انعطاف درعملکردرا، حتی دراجزا بازارنیزمی توان دید.کلیت کالبدی ومعماری حجره ها یکسان می باشدولی بهتناسب کاربری کهبرای آن مورداستفاده قرارمی گیرند، تغییراتیدر آن ها ایجادمی شود،به طورمثال باهمین کلیت یکسان تفاوتهایی میان کاربری هایی مانند قصابی، نانوایی، پارچهفروشییا طلا فروشی وجوددارد.(خواجه نبی)
حضور حیات و تعاملات اجتماعی در بازار
بازارهمواره بهعنوان یکی ازتاثیرگذارترین ارکان شهربرتحولات اجتمـاعی، سیاسـی و اقتصـادی مطرح بوده است ومی باشد.اکثر گردهماییهاواخبارمهم درقدیمدربـازار شـهر بـه وجـودمـیآمدند .ازهمان زمان کهدراعیادبازاررا میآراستند ودرهنگامعزاداری ودراعیـام سـوگواری، بازاررا سراسر سیاهپوش می کردند، بازارهادرتاسوعاوعاشـورای حسـینی ویـا در مواقـع خـاص مذهبی تعطیل بودند ودرآنها مراسم مذهبی وعزاداری برپا می گشت .که امروزههمین قاعده دراکثربازارهای ایران پا برجاست .هنوزهم بازارهمواره منعکس کننده حال وهوای شهرومردم آن است.کالبد آن نیزبه گونهای است که کاملا پاسخگوی این امرمی باشد، چنان کهدراعیـاد تمـام بـازار چراغانی می شودودرماه محرممراسم عزاداری در سراهاوتمیمچهها کهفضاهای باز وبزرگتریهستند برگزارمی شود .این امرنشان دهنده این است کهاگر چهرشد بازارها اغلب بـدون طـرح ونقشهقبلی وبه صورت خودروبودهومهمترین امرتاثیر گـذار بـر آن امرخریـد وفـروش ومسـایل مربوط بهآن بوده است، مسایل اجتماعی وپیش بینی فضاهایی جهت تعاملات اجتماعی نیزهمـواره موردتوجهبوده اند واین موضوعی است کهمعماری و شهر سازی امـروز مـا بـه شـدت مـورد بـی توجهی قرار گرفتهاست(فروتن و همکاران.(9:1390
