بخشی از مقاله
چکیده
از دورههای پیشین که صوفیان، فقها، مبلغان دین اسلام از ایران برای تبلیغ و ترویج این دین به بنگلادش آمدند، آداب و فرهنگ و رسوم مردم بنگال با فرهنگ و رسوم اسلامی عجین گردید. پیش از آن الگوی موسیقی در منطقه بنگال، موسیقیهای سانسکریت بود. در قرون وسطی با حمایت شاهان، سلاطین، صوبهداران و امرا در بنگلادش موسیقی پیشرفت زیادی نکرده بود، با این حال، شاعران این سرزمین با سرودن اشعار موزون، اوزان راگ و راگینی را آزموده بودند. راگ و راگینیها - زیر و بم - در آهنگهای بلند، با تلفیق راگهای عربی و هندی به وجود آمده است. ایرانیها آرایش جدیدی به موسیقی دادند و زیبایی، لطافت، عاطفه و مهربانی را به آن افزودند و راگهای گوناگونی به وجود آوردند. بدین طریق خزانه و گنجینه موسیقی بنگلادش را غنی ساختند. در واقع موسیقی بنگلادش غنیتر و زیباتر شد و با ورود عرفان و معنویت، معنی و مفهوم جدیدی یافت. قاضی نذرالاسلام، غزلیات فارسی را در بنگالی به کار گرفت و به واسطه عنایت او، اهل بنگلادش توانستند عشق و شیدایی بلبلان چمنزار ایران، سودایی شراب و ساقی و شور و ولوله جلسات شعر و آهنگ فارسی را به بنگالی لمس و درک کنند.
واژگان کلیدی: آهنگ، موسیقی، تأثیر، قاضی نذرالاسلام، حافظ، ساز
مقدمه
شکی نیست که زبان فارسی پس از آمدن اسلام وارد بنگاله شده است. بعد از فتوحات اختیارالدین محمد بن بختیار خلجی که سپهسالار قطبالدین ایبک، پادشاه دهلی در این منطقه حکومت مسلمین را تشکیل دادند،. - ک. علی، : 1973 جلد دوم، - 53 از آن زمان در سرزمین بنگال رواج فارسی آغاز گردید. زبان رسمی خلجی زبان فارسی بود. وی اولین حاکم مسلمان بود که در شهر رنگپور در شمال بنگلادش چندین مدرسه بنا نمود. در این زمان صدها شاعر به زبان فارسی شعر گفتهاند و تعداد زیادی جلد کتاب به زبان فارسی نوشته شده است. - عبدالکریم، - 109 : 1993
فرهنگ بنگالی نیز از سوی حاکمان و بزرگان مسمانان به طور گسترده مورد حمایت قرار گرفت. چون از زمان حکومت مسلمانان، زبان فارسی زبان رسمی این مملکت بود؛ بدینوسیله تأثیر آهنگ فارسی در زبان بنگالی رواج پیدا کرد. - عبداالله، - 10 :1983
/ 2116هشتمین همایش پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی بهمن 1394
مسلمانان به صورت فاتح بر تمام شئون فرهنگی شبه قاره وارد شدند. همراه خود سازهای گوناگونی را به این منطقه آوردند که اسامی بعضی از آنها چون قانون، عود - سازنگی - چنگ، قیچاک، رباب، تانبوره - تنپوره - کمان زا - بیهالا - نی، سرنای، ناکارا، دف - خنزانی - ، دهل و غیره. بعضی از سازهای عربی فارسی و ترکی دیگر، همچون سازهای رباب سرود، سهتار، سور سرنیگا، اسراز، دلربا، طاوس، طبلا، به ایان و غیره میباشد. از جمله سازهای قدیمیاند که مستقماًی با دوران حکومت مسلمانان مرتبط هستند. ساز سهتار واقعاً تحول و انقلابی در محافل موسیقی و آهنگ به وجود آورده است. - مدبر، - 80 :1993 استاد امیر خسرو دهلوی هنرمند و نوازندهٔ مشهور دربار سلطان علاءالدین خلجی ساز - سهتار - را اختراع کرد. وی یک نوع ساز شبه جفت طبل، - طبل زوجی - بنام - طبل بیان - در دوران پاکواز اختراع کرد - عبدالکریم، - 109 : 1993 و واژه »ساز سرود« برگرفته از لغت فارسی »سرود« میباشد. از اسم این ساز روشن میشود که از ریشهٔ فارسی به وجود آمده است و در شبه قاره توسط آهنگسازان پشتیبانی شده و حاکمان مسلمان آن را رواج و گسترش دادند.
حافظ شیرازی در زمان سلطان غیاثالدین اعظم شاه 1410- 1397 - م - قند پارسی را برای طوطیان هند - شاعران بنگالی - به بنگال اهدا نمود. - نذر الاسلام، جلد - 45 : 1993 :2 اما این هدیه چقدر شیرینی بود که هنوز در دهان بنگالی آن شیرینی وجود دارد. زبان فارسی بیشتر از ششصد سال 1837-1201 - م - یعنی از آغاز حکومت خلجی 1201 - م - تا استیلای انگلیسها 1837 - م - زبان رسمی و دولتی منطقه مزبور بوده است. - انعام الحق، - 45 :2009 بدینوسیله بیشتر از شش هزار کلمه فارسی، زبان بنگالی را حلاوت لطیفی بخشیده است. طبیعی است که این تأثیر آهنگ سنتی فارسی بر موسیقی سنتی بنگالی دیده میشود.
تأثیر آهنگ سنتی فارسی بر موسیقی سنتی بنگالی
توسعه آهنگ هنر موسیقی از صوفیان در جامعه مسلمانان جهان تأثیر گرفت. منطقه بنگال در فاصله قرنهای سیزدهم و چهاردهم میلادی تحت تسلط حکومت مسلمانان در آمد و حاکمان مسلمان مغول در این سرزمین قدرت را در دست گرفتند. در این مدت لغات فارسی جایگزین لغات محلی شد. به طور مثال لغات بنگالی مانند بوهیت، کوکرو، شوجارو ماجا، کانکال و دهولا با لغات فارسی جهاز - کشتی - مرغ، وکیل، حاکم، عدالت، پیشکار، خرگوش، کم رو، گردان، ساده، دروازه تعویض شود. در زمینه رایج شدن موسیقی توسط صوفیان باید گفت که پیش از آن در منطقه بنگال موسیقیهای سانسکریت الگو بود. یک کتاب مربوط به آهنگ و موسیقیشناسی هندی بنام لحظات سکندرشاهی به زبان فارسی موجود است. سلطان بهلول لودی به سبکهای راگ مالکوش، کلان، کانارا و مقام حسینی خیلی شیفته و علاقهمند بود.
فرهنگ ایران بر فرهنگ و هنر مردم و همینطور بر اشعار و سرودهای مذهبی بنگالی تأثیر گذاشت. از دیدگاه شعرای عارف هدف از زندگی، رسیدن به خدا از طریق اخلاص عمل و محبت است. این مفهوم و نظریه در اشعار و سرودههایعرفا کاملاً مشهود است. عناصر معنوی و عرفانی اینگونه شعر را میتوان زا تأثیرگذاری مشرب تصوف ایران توجیه و تبیین نمود. مضامین عرفانی شعری سهگانه بنگالی - باؤل، معرفتی و مرشدی - عمدتاً با قطعات آهنگ فارسی نواخته میشود. که قطعات موسیقی آن با سازهای »تکتار و دوتار« به اجرا در میآید. - شهید االله، - 250 : 2011
آوازهای » باؤل« سرمایه معنوی دراویش مسلمان است که اشعار که در برگیرنده موضوعات اسرار آمیز و عرفانی است. کلمات و واژههای مربوط به بعضی از قسمتهای بدن انسان که در این اشعار بکار گرفته میشود جنبه تمثیلی دارد و از اینگونه سرودهها به عنوان وسیلهٔ برای رسیدن به مقام عالی عرفانی استفاده میشود. - جهانگیر، - 25 :1371
تأثیر آهنگ سنتی فارسی بر موسیقی سنتی بنگالی 2117 /
آواز سبک »معرفتی« و »مرشدی« بیشتر بیانگر اظهار عشق و سرسپردگی به عرفا و پیران طریقت است. اینچنین اشعار با زبان ساده و روان و قابل درک و فهم برای عموم سروده میشود. در عین حال دارای مضامین عالی ادبی نیز میباشد. عمق فکر و اندیشه شاعر و وجود اوزان و ریتم آرام و دلپذیر آنها از ویژگیهای دیگر این سرودها است. علاوه به راین، از این اشعار از یک طرف علم و آگاهی وجود دارد و از طرف دیگر در آن خلوص و صفا و صمیمیت نهفته است.
نغمههای معرفتی ویژگی عرفانی دارد. بدین علت این نغمه به عنوان نغمههای صوفیان و عرفانی معروف است. آقایان لالن فقیر، پنجوشاه، حسن راجا و غیره سراینده اینگونه نغمات و سرودها در بنگالی هستند. معانی و مفهوم سرودهای آنها از حقایق عمیقی برخوردار است و معنی ساده از آن نمیتوانبرداشت نمود. مثلاً
لالن فقیر میگوید:
» پرنده نا آشنا در قفس چگونه میآید و میرود؛ اگر میگرفتم دام دل میپیچیدم برپای او.« - اقتباس، احمد الحق، - 32 :2007
پنجو شاه میگوید:
مرا طرد نکنید که من گناهکارم دینت اجازه نخواهد داد به این کار جزای اعمال که از بین نرفت. - اقتباس، احمد الحق، - 87 :2007
حسن راجا میگوید:
مردم میگویند که خانه و کاشانهام خوب نیست، چه منزلی بسازم من بر این خلای بیکران؟
هرکه گوید که خدا را نمیبیند او نابینای جاوید است حسن راجا فنا شده این نغمه دارد میسراید. - اقتباس، احمد الحق، - 39 :2007
موسیقیهای مرشدی موسیقیهای درد و فغان و گریه است. مرشد لفظ عربی است. معنی آن مرجع عرفانی و راهنما است. در اینگونه موسیقیها انقیاد و ارادت شیفتگان به پیر و مرشد خود نمایان است. لذا سرایندگان این نغمات ستایشگر تفکرات الهیاند. در بارگاه »شاه لال پیر« در نورااللهپور بنگلادش هنوز این نغمهها خوانده میشود. دراویش شاه لال بنشسته در آن بارگاه سراینده این نغمات هستند. در این نغمات زندگی واقعی بی معنی است. حالا حاضر در میان کشاورزان مناطق داکا، فریدپور و بریسال این نغمات خیلی محبوبیت دارد.
به طور مثال به آهنگ سرودی از لالن میتوان اشاره کرد که در آن اندیشهٔ عمیق عرفانی او تبلور یافته است. لالن در اشعار خود به این موضوع میپردازد که خدا را از راه عرفان میتوان دریافت. اگر کسی فاقد آموزش و تربیت نفس باشد یک تارمو هم بین او و یک کوه میتواند حجاب باشد. اگر کسی خدا را در این جهان نشناخت، چطور در آن جهان خواهد شناخت؟ - احمد الحق، - 29 :2007
نوع دیگر از این آهنگ سرود »زاری« است که در سوگواریها و در مراسم ماتم از آنها استفاده میشود. ریشه آن در حوادث غمانگیز مدینه و کربلا نهفته است که در آن جریان شهادت امام حسن و امام حسین - ع - اتفاق افتاد. این نام از کلمه فارسی » زاری« به معنی گریستن گرفته شده است. همراه با سوگ و اندوه، حماسه نیز در این آهنگها مشهور است. در شیوهٔ بیان احساس و نیز موضوع سرودها و نواهای عرفانی بنگلادش تأثیر نفوذ اندیشه و فلسفه تصوف ایرانیان به روشنی مشاهده میشود.
