بخشی از مقاله
چکیده
در کشور ما مناطق اقلیمی متفاوت و شرایط آب و هوایی در فصول سال مختلف میباشد، معماری سنتی راهحلها و شیوههای منطقی جهت فراهم نمودن شرایط آسایش انسان را ابداع نموده است. بنابراین با استفاده از مصالح موجود در محیط و استفاده خردمندانه از زمین و محیط ساخت و ساز این خانهها نیز در نهایت دقت و توجه بوده و از جنبه اقتصادی نیز با توجه به باورهای دینی و فرهنگی در جلوگیری از اسراف نهایت دقت و کوشش به عمل آمده است. اجرای روشهای مناسب در طراحی ساختمان که با اقلیم محل هماهنگی داشته باشد همواره مورد نظر معماری ساختمان بوده است. طراحان ساختمانی با کمک اقلیمشناسان، حداکثر امکانات بالقوه آب و هوایی هر منطقه استفاده مینمایند. استفاده از انرژیهای طبیعی در ساختمان به صرفهجویی در مصرف سوخت و مهمتر از آن به افزایش کیفیت آسایش و بهداشت محیط مسکونی و سالمسازی محیط زیست منتهی میشود. طراحی مسکن براساس شرایط آب و هوایی یک منطقه اولین خط دفاعی در مقابل عوامل خارجی بنا است. هدف این نوشتار دستیابی به الگوهای مناسب اقلیمی و اصول حاکم بر آنها در طراحی بافت مسکونی در اقلیم سرد میباشد. این تحقیق به طور کلی از روش مطالعات کتابخانهای و با استفاده از جمعبندی برخی مطالعات و تحقیقات پیشینیان به رشته تحریر درآمده است. در این مقاله ابعادی چون اصول طراحی اقلیمی، روشهای کنترل آب و هوای داخل ساختمان، انتخاب مصالح مناسب و به تبع آن بررسی راهکارهای طراحی کالبد بناها و شهرها متناسب با این اقلیم پراخته شده است.
مقدمه
هنر معماری ایران از سابقهای کهن برخوردار است و در هر زمان دستهای توانا، ذهن خلاق و ذوق و سلیقه مردم هنر دوست این سرزمین پدیدههای شگرفی به وجود آورده است که در بسیاری از موارد اصول آن ریشه هنر معماری جهان شده است. بشر در دوران بدوی نیز به دنبال راههایی برای دوری از گزند شرایط آب و هوایی بوده لذا برای ساختن مسکن خود به دنبال طرحهایی بوده که از شرایط اقلیمی منشاء گرفته است. امروزه همزیستی با شرایط طبیعی و اقلیمی، مبدل به یکی از مهمترین تدابیر در معماری و شهرسازی شده و طراحان را ملزم به رعایت اصول و قواعد خاص در این زمینه میکند - زندیه و پروردینژاد، . - 2 :1389 مطلب مهم در این است که برای طراحی ساختمان ابتدا شرایط اقلیمی ناحیه، مورد ارزیابی قرار میگیرد و سپس مطابقت ساختمان با اقلیم خاص آن منطقه به عمل آید. چگونه ساختمان از آفتاب، نسیم و فضای سبز استفاده میبرد؟ و چگونه میتوان یک اقلیم کوچک در اطراف ساختمان آفرید - سلیقه، . - 148 :1383 با مطالعه ساختمانهای بومی در هر اقلیم، به روشنی این نکته حاصل میشود، که تمامی ساختمانهای بومی کاملاً براساس اصول اقلیمی و در جهت استفاده حداکثر از انرژیهای طبیعی و مقابله با سرما و گرمای آزاردهنده، طراحی و ساخته شدهاند. که این امر به طور کامل با فرهنگ مردم هر منطقه همسو بوده و معماری بومی و بومآورد تعریف شده است - شقاقی و مفیدی، . - 106 :1387
در این مقاله، براساس مسائل فوقالذکر، به بررسی کالبد شهرهای مناطق سرد و خشک و عوامل مؤثر در طراحی بناها در این اقلیم پرداخته شده و راهکارهای طراحی اقلیمی متناسب با اقلیم سرد مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت.
پیشینه تحقیق
محمدرضا کاویانی در مقالهای به تهیه نقشه زیست اقلیمی ایران پرداخته است. وی در این مقاله با استفاده از روشهای متفاوت به بررسی شرایط زیست اقلیمی پرداخته است - کاویانی، . - 77 :1372 همچنین وی در مقالهای دیگر به نقش باد پرداخته و پتانسیل انرژی باد را در نقاط مختلف کشور محاسبه نموده است علیخانی در مقالهای دیگر نقش آب و هوا را در مسکن مورد ارزیابی قرار داده است - علیخانی . - 45 :1373 وی نیز در این مقاله با بررسی زاویه تابش آفتاب روشهای گوناگون بررسی مسکن همساز با اقلیم را تشریح نموده است.
در پژوهشی تحت عنوان "پهنهبندی و راهنمای طراحی اقلیمی استان آذربایجان شرقی" به این نتایج رسید: . 1 بهتر است فضاهای گرمازا در مرکز پلان ساختمان و فضاهایی کم اهمیت مثل انبار به عنوان عایق حرارتی در قسمتهای سرد، شمال یا سمت غرب پلان قرار داده شود. .2 در طراحی پلان ساختمان باید توجه داشت که فضاهای اصلی در سمت جنوب پلان واقع شوند - قبادیان و فیضمهدوی، . - 1384 در پژوهشی تحت عنوان؛ بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، نتایج زیر را بیان کرد: ساختمانها دارای حیاط مرکزی و درونگرا، نسبت سطح پوسته خارجی بنا به حجم بنا کم، ارتفاع اتاقها کم، بامها غالباً به صورت مسطح، بازشوها کوچک، دیوارها نسبتاً قطور - نوروزیان و همکاران، . - 1389
در مقالهای سعید جهانبخش نیازهای حرارتی ساختمان را در تبریز بررسی کرده است. وی در این مقاله با محاسبه مقدار روز درجه گرمایش و روز درجه سرمایش اثر اقلیم را بر شرایط زندگی بررسی میکنددر جایی دیگر دلال پورمحمدی جهت برنامهریزی مسکن به اقلیم توجه نموده است اصول طراحی ساختمان با توجه به اقلیم از مواردی بود که کسمایی در کتاب با ارزش خود به نام اقلیم و معماری به آن توجه نمود - کسمایی، - 13 :1383 آسایش حرارتی در محیطهای داخلی ساختمان موضوعی بود که مورد تئجه امیری قرار گرفت. وی شیوه طراحی مساکن شهر قم را از نظر اقلیمی مورد بررسی قرار داد طاوسی و همکاران - 1388 - در پژوهشی تحت عنوان "ارزیابی شاخصهای آسایش دمایی و معماری همساز با اقلیم روانسر" شرایط دمایی شهر روانسر را با استفاده از شاخصهای آسایش »اواتز«، »ماهانی« و »گیونی« را ارزیابی کردند و به این نتیجه رسیدند که دمای هوای فضای بیرون اغلب سردتر از فضای درونی ساختمان است و در دوره کوتاهی نیز گرمتر است بنابراین جهتگیری ساختمان به سمت جنوب شرق با کشیدگی در جهت شمال شرق-جنوب غرب توصیه میشود. پیرامون طراحی مسکن همساز با اقلیم مطالعات فراوانی در ایران صورت گرفته است. و از آن جمله میتوان از مطالعاتی که در این مورد توسط کسمایی، رازجویان و قبادیان و ... انجام گرفته سخن گفت. در تمام این پژوهشها از عناصر اقلیمی کمک گرفته شده است و با استفاده از نمودارهای اقلیمی مناسب به تجزیه و تحلیل شرایط مناسب اقلیمی پرداخته شده است.
ویژگیهای معماری مناطق سرد و کوهستانی
این مناطق دارای میانگین دمای هوایی در گرمترین ماه سال بیش از 10 و میانگین حداقل دمای هوا در سردترین ماه کمتر از 3 درجه سانتیگراد است تز ویژگیهای این مناطق، زمستانهای طولانی و سرد و سخت، چندین ماه از سال زمین پوشیده از برف و یخ، فصل سرما از اوایل آذرماه شروع شده و تا اواخر فروردین ماه کم و بیش ادامه دارد. میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد و بیشتر به صورت برف است - شمس و خداکرمی، . - 97 :1389 با توجه به برودت بسیار زیاد هوا در بخش عمدهای از سال در این نواحی به حداکثر استفاده تابش آفتاب، بهرهگیری از نوسان روزانه دما، حفظ حرارت و جلوگیری از باد سرد زمستانی در محیطهای مسکونی امری ضروری است. خصوصیات کلی بافت شهری در مناطق کوهستانی:
-1 فضاهای شهری کوچک و محصور
-2 بافت شهری متراکم و ابنیه متصل به هم
-3 جهت آفتاب و عوارض زمین عامل تعیین کننده در نحوه استقرار، گسترش و سیمای کلی شهر -4 کوچهها و معابر اصلی به موازات خط تراز زمین و با عرض کم به دلیل سرمای بسیار زیاد در بخش عمدهای از سال در
این نواحی بافت شهری متراکم و ابنیه متصل به هم هستند تا بدین نحو سطح تماس فضاهای گرم و مسکونی با محیط سرد خارج کمتر شود. فضاهای شهری نیز تا حد امکان محصور و کوچک هستند تا جریان باد سرد به داخل این فضاها کمتر نفوذ کند، به علاوه تابش حرارت از سطوح خارجی دیوارهای گرم ساختمانها تا حدی باعث اعتدال هوای سرد فضاهای شهری میشود و کوچک بودن این فضاها از این نظر نیز دارای مزیت است
به چند دلیل شهرهای مناطق کوهستانی را اغلب در وسط کوهپایه و در سمت جنوبی آن بنا میکردند:
-1 اگر شهر در پایین دره باشد خظر سیل و از بین رفتن آن وجود دارد.
-2 در شب هنگام هوای سرد که سنگینتر است به پایین دره نفوذ کرده و در همان محل ساکن میشود که در این صورت بر شدت سرمای شهر افزوده میشود.
-3 سمت شمال کوه که همیشه در سایه و سرد است و نتیجتاً مکان خوبی برای زندگی نیست.
-4 بالای کوه برای استقرار شهر مناسب نیست چون معمولاٌ ناهمواریها در این مکان بیشتر است و از همه مهمتر شدت باد در این نواحی بیشتر میباشد
