بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به وجود اقلیمهاي متنوع در ایران، اقلیم سرد یکی از اقلیمهاي مهمی است که به طراحی خاص نیاز دارد. بنابراین طراحی معماري باید با توجه به شرایط اقلیمی انجام شود؛ اجراي روشهاي مناسب در طراحی ساختمان که با اقلیم محل هماهنگی داشته باشد همواره مورد نظر معماري ساختمان بوده است. طراحان ساختمانی با کمک اقلیمشناسان، حداکثر امکانات بالقوه آب و هوایی هر منطقه استفاده مینمایند. اما امروزه انسان به کمک مصالح و تکنولوژي جدید سعی در مقابله با اقلیم داشته و در این بین در بسیاري موارد شاهد استفاده از روش هاي طراحی شهري و ساخت و ساز مسکونی و استفاده از مصالحی هستیم کهصرفاًاقتباسی بوده و نمی تواند در دراز مدت در مقابل تغییرات و تأثیرات اقلیمی محیط هاي متفاوت پاسخگو باشد.
استفاده از انرژيهاي طبیعی در ساختمان به صرفهجویی در مصرف سوخت و مهمتر از آن به افزایش کیفیت آسایش و بهداشت محیط مسکونی و سالمسازي محیط زیست منتهی میشود. این تحقیق به طور کلی از روش مطالعات کتابخانهاي و با استفاده از جمعبندي برخی مطالعات و تحقیقات پیشینیان به رشته تحریر درآمده است. در این مقاله ابعادي چون اصول طراحی اقلیمی، روشهاي کنترل آب و هواي داخل ساختمان، انتخاب مصالح مناسب و نیز نظر فرم و کالبد معماري دراین مناطق تأثیرگذار هستند پس از بررسی ویژگی اقلیمی و انطباق محیط شهري و مسکونی، به این نتیجه می رسیم که عدم توجه به اقلیم در طراحی هاي شهري و مسکونی در آن مشکلات زیادي را به بار آورده است و در بسیاري موارد فرم بنا و مصالح استفاده شده و طراحی بافت مغایر با شرایط اقلیمی منطقه بوده است و در پایان راهکارهایی جهت انطباق طراحی شهري و مسکونی جهت پاسخگویی به نیاز شهروندان، ارائه شده است پرداخته و راهکارهایی را ارائه داده است.
کلمات کلیدي: اقلیم، طراحی معماري مسکونی، مناطق سرد
-1 مقدمه
همواره معماران براي ساختن مسکن خود به دنبال طرحهایی بوده که از شرایط اقلیمی منشاء گرفته است. امروزه همزیستی با شرایط طبیعی و اقلیمی، مبدل به یکی از مهمترین تدابیر در معماري و شهرسازي شده و طراحان را ملزم به رعایت اصول و قواعد خاص در این زمینه میکند. که عدم توجه به اقلیم در طراحی هاي شهري و مسکونی در آن مشکلات زیادي را به بار آورده است و در بسیاري موارد فرم بنا و مصالح استفاده شده و طراحی بافت مغایر با شرایط اقلیمی منطقه بوده است.بشر در دوران بدوي نیز به دنبال راههایی براي دوري از گزند شرایط آب و هوایی بوده لذا براي ساختن مسکن خود به دنبال طرحهایی بوده که از شرایط اقلیمی منشاء گرفته است. امروزه همزیستی با شرایط طبیعی و اقلیمی، مبدل به یکی از مهمترین تدابیر در معماري و شهرسازي شده و طراحان را ملزم به رعایت اصول و قواعد خاص در این زمینه میکند - طاهباز، . - 67 :1374
با کمی دقت در وضعیت اقلیمی مناطق مختلف ایران، ملاحظه میگردد که ایران از جمله کشورهایی است که از تنوع اقلیمی چشمگیري برخوردار میباشد. مطالعات انجام شده نشان داده است که در ایران حداقل هشت پهنه اقلیمی و پنج پهنه معماري وجود دارد. لذا جداره مناسب ساختمان در اقالیم مختلف ایران باید با دقت تعیین شده و پیشنهاد تنها یک نوع جداره براي همه مناطق اقلیمی نیست. با بررسی نحوه تأثیر پدیدههاي جوي بر جدارهها از یک طرف و شناخت پهنههاي مختلف اقلیمی ایران از طرف دیگر میتوان جداره مناسب هر پهنه را مشخص نمود تا ضمن تأمین آسایش حرارتی براي ساکنین ساختمان، استفاده از تجهیرات گرمایشی و سرمایشی به حداقل ممکن کاهش یابد - سلیقه، . - 84 :1383سلسله جبال البرز و زاگرس نواحی مرکزي ایران را از دریاي خزر در شمال و جلگه بین النهرین در غرب جدا می کنند. کلیات آب و هوایی این منطقه به شرح زیر می باشد:
-سرماي شدید در زمستان و هواي معتدل در تابستان
-اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت هوا بین دماي شب وروز
-بارش برف سنگین
-رطوبت کم هوا
-میانگین دماي هوا در گرمترین ماه سال در این اقلیم بیش از 10 درجه سانتیگراد و متوسط دماي هوا در سردترین ماه سال کمتر -3 از درجه سانتی گراد می باشد .
با مطالعه ساختمانهاي بومی در هر اقلیم، به روشنی این نکته حاصل میشود، که تمامی ساختمانهاي بومی کاملاً براساس اصول اقلیمی و در جهت استفاده حداکثر از انرژيهاي طبیعی و مقابله با سرما و گرماي آزاردهنده، طراحی و ساخته شدهاند. که این امر به طور کامل با فرهنگ مردم هر منطقه همسو بوده و معماري بومی و بومآورد تعریف شده است - شقاقی و مفیدي، . - 106 :1387در این مقاله، براساس مسائل فوقالذکر، به بررسی کالبد شهرهاي مناطق سرد و خشک و عوامل مؤثر در طراحی بناها در این اقلیم پرداخته شده و راهکارهاي طراحی اقلیمی متناسب با اقلیم سرد مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت.
-2بیان مسئله
صرفهجویی و بهینهسازي مصرف انرژي و کاربرد انرژيهاي پایدار در حال حاضر هیچ گونه نقشی در فرهنگ ساختمانی کشور ندارد. علاوهبر آن در ساخت و سازهاي مسکونی بخش خصوصی و خصوصاً مسکن طبقات مرفه ارقام نسبتاً مهمی به زیان سایر موارد ضروري هزینه در ساختمان صرف تزیینات افراطی و بی اصالتش میشود که عمدتاً به نام ابزار سازي مشهور است. لازمه این امر آن است که معماران بکوشند به جاي دنبالهروي در سلیقه عامیانه و بازاري پسند ذوق و سلیقه عمومی را در جهات سازنده و مفید اجتماعی هدایت کنند. معماران میتوانند به مردم بیاورانند که طرحهاي اقلیمی و زیستی محیطی کمتر از تزیینات رایج کنونی زیبا نیست.
-3 پیشینه تحقیق
محمدرضا کاویانی در مقالهاي به تهیه نقشه زیست اقلیمی ایران پرداخته است. وي در این مقاله با استفاده از روشهاي متفاوت به بررسی شرایط زیست اقلیمی پرداخته است - کاویانی، . - 77 :1372 همچنین وي در مقالهاي دیگر به نقش باد پرداخته و پتانسیل انرژي باد را در نقاط مختلف کشور محاسبه نموده است - کاویانی، . - 127 :1373 در مقاله حسامی - 1393 - تحت عنوان؛ اقلیم سرد و کوهستانی و میزان انطباق آن با طراحی معماري جدید، بررسی موردي اقلیم شهر مهاباد با هدف شناخت وضع موجود بافت شهري و فرم بناهاي سطح شهر در انطباق با ویژگی هاي اقلیمی منطقه صورت گرفته است یافتهها و نتایج این پژوهش نشان میدهد که عدم توجه به اقلیم در طراحی هاي شهري و مسکونی در آن مشکلات زیادي را به بار آورده است و در بسیاري موارد فرم بنا و مصالح استفاده شده و طراحی بافت مغایر با شرایط اقلیمی منطقه بوده است و در پایان راهکارهایی جهت انطباق طراحی شهري و مسکونی مهاباد جهت پاسخگویی به نیاز شهروندان در راستاي اهداف توسعه پایدار شهري ارائه شده است.
علیخانی در مقالهاي دیگر نقش آب و هوا را در مسکن مورد ارزیابی قرار داده است - علیخانی . - 45 :1373 وي نیز در این مقاله با بررسی زاویه تابش آفتاب روشهاي گوناگون بررسی مسکن همساز با اقلیم را تشریح نموده است. در پژوهشی تحت عنوان "پهنهبندي و راهنماي طراحی اقلیمی استان آذربایجان شرقی" به این نتایج رسید: . 1 بهتر است فضاهاي گرمازا در مرکز پلان ساختمان و فضاهایی کم اهمیت مثل انبار به عنوان عایق حرارتی در قسمتهاي سرد، شمال یا سمت غرب پلان قرار داده شود. .2 در طراحی پلان ساختمان باید توجه داشت که فضاهاي اصلی در سمت جنوب پلان واقع شوند - شاطریان، .. - 32 :1387 در پژوهشی تحت عنوان؛ بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، نتایج زیر را بیان کرد: ساختمانها داراي حیاط مرکزي و درونگرا، نسبت سطح پوسته خارجی بنا به حجم بنا کم، ارتفاع اتاقها کم، هابامغالباً به صورت مسطح، بازشوها کوچک، دیوارها نسبتاً قطور - نوروزیان و همکاران، . - 1389
در مقالهاي سعید جهانبخش نیازهاي حرارتی ساختمان را در تبریز بررسی کرده است. وي در این مقاله با محاسبه مقدار روز درجه گرمایش و روز درجه سرمایش اثر اقلیم را بر شرایط زندگی بررسی میکند - جهانبخش، . - 67 :1377در جایی دیگر دلال پورمحمدي جهت برنامهریزي مسکن به اقلیم توجه نموده است - دلال پورمحمدي، . - 24 :1379 اصول طراحی ساختمان با توجه به اقلیم از مواردي بود که کسمایی در کتاب با ارزش خود به نام اقلیم و معماري به آن توجه نمود - کسمایی، :1383 - 13 آسایش حرارتی در محیطهاي داخلی ساختمان موضوعی بود که مورد تئجه امیري قرار گرفت. وي شیوة طراحی مساکن شهر قم را از نظر اقلیمی مورد بررسی قرار داد - امیري، . - 55 :1383
در مقالهاي تحت عنوان؛ ارزیابی اقلیم و معماري پایدار مناطق سرد - نمونه موردي شهر کلات نادري - ؛ رستگاري و همکاران - 1392 - به بررسی ارزیابی اقلیم و معماري پایدار مناطق سرد در شهر کلات نادري میپردازد و نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد کاربرد مصالح بومی و استفاده بهینه از زمین و محیط در ساخت و ساز بناها در نهایت دقت از جنبه اقتصادي باصرفه ، در صورتی که معماري مدرن شهر کلات باعث غفلت از مصالح و معماري بومی شده، بدین سان به ارتباط معماري بومی و تأثیر آن بر استفاده بهینه پتانسیلهاي محیطی مناطق سرد اشاره شده و به تبع آن به بررسی راهکارهاي طراحی کالبد بناها و شهرها متناسب با این اقلیم پرداخته شده است. طاوسی و همکاران - 1388 - در پژوهشی تحت عنوان "ارزیابی شاخصهاي آسایش دمایی و معماري همساز با اقلیم روانسر" شرایط دمایی شهر روانسر را با استفاده از شاخصهاي آسایش »اواتز«، »ماهانی« و »گیونی« را ارزیابی کردند و به این نتیجه رسیدند که دماي هواي فضاي بیرون اغلب سردتر از فضاي درونی ساختمان است و در دورة کوتاهی نیز گرمتر است بنابراین جهتگیري ساختمان به سمت جنوب شرق با کشیدگی در جهت شمال شرق-جنوب غرب توصیه میشود.
در مقالهاي دیگر که توسط محمدزاده و جوانمردي - 1392 - تحت عنوان؛ ارزیابی عوامل اقلیمی مساکن سنتی و جدید روستاي کهنمو - شهرستان اسکو - صورت گرفته به ارزیابی عوامل اقلیمی مساکن سنتی و جدید روستاي کهنمو از توابع شهرستان اسکو می پردازد. این مقاله نشان می دهد که معماري بومی برخلاف ساختمان هاي جدید به دلیل استفاده بهینه از عوامل اقلیمی و مواهب طبیعی، بسیار موفق بوده و می توان از تجارب و فنون ساخت انها در طراحی اقلیمی جدید بهره گرفت.پیرامون طراحی مسکن همساز با اقلیم مطالعات فراوانی در ایران صورت گرفته است. و از آن جمله میتوان از مطالعاتی که در این مورد توسط کسمایی، رازجویان و قبادیان و ... انجام گرفته سخن گفت. در تمام این پژوهشها از عناصر اقلیمی کمک گرفته شده است و با استفاده از نمودارهاي اقلیمی مناسب به تجزیه و تحلیل شرایط مناسب اقلیمی پرداخته شده است.
-4 مواد و روش تحقیق
با توجه به اینکه شرایط اقلیمی نقش تعییینکننده در شکلگیري ویژگیهاي معماري بومی مناطق شهري و روستایی دارد، شناسایی تفاوتهاي اقلیمی و تأثیر آن بر کالبد و ساختمانهاي شهر از اقداماتی است که بر اساس آن بتوان راهکارهاي مفیدي را در جهت معماري همساز با اقلیم و توسعه پایدار ارائه داد. روش این پژوهش مبتنی بر اسناد و منابع کتابخانهاي، مقالات جدید و مشاهدات میدانی است در ابتدا در این پژوهش به بررسی کالبد شهرهاي مناطق سرد خشک و عوامل مؤثر در طراحی بناها در این اقلیم، پرداخته شده و راهکارهاي طراحی اقلیمی متناسب با اقلیم سرد مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت . این راهکارها میتواند براي شهرهاي واقع در این اقلیم مورد استفاده قرار گیرد، و کالبد این گونه شهرها را در جهت توسعه پایدار شکل دهد.
