بخشی از مقاله
بررسی رابطه مورفولوژی و توسعه پایدار شهری در اقلیم سرد و کوهستانی(نمونه :بافت قدیم شهر کرمانشاه)
چکیده
کارکردهای جدید و مختلفی که در شهرها به وجود میآید،حاصل رشد و توسعه اقتصادی- اجتماعی در شهرهاست و این امر، تغییراتی در کیفیت کاربری زمین در شهرها ایجاد میکند و مناطق مورفولوژیک را سامان میبخشد. حال اگر بخواهیم تعریف کاملی از مورفولوژی شهری ارائه دهیم میتوانیم بگوییم مورفولوژی شهری، مطالعه ی شکل شهر است ، مطالعه ای نظام یافته(سیستماتیک) از تکوین، رشد، فرم، طرح، ساخت، کارکردو توسعه شهر با توجه به ساختهای اجتماعی و اقتصادی . در معماری و شهرسازی گذشته ایران زمین طراحی همساز با اقلیم ، از جایگاهی محوری برخوردار بوده است و در هر اقلیمی راهکارهای هوشمندانه ای را مورد استفاده قرار داده است، این راهکار ها در اقلیم سرد و کوهستانی که بخش اعظمی از منطقه زاگرس را شامل می شود ،با شرایط توپوگرافی و طبیعی منطقه درآمیخته و به گونه ای بی نظیر بافت شهری را پدید آورده است.با توجه به این امر که توسعه پایدار یکی از جامع ترین مفاهیم در همه زمان هاست که در دهه های اخیر مورد توجه روز افزون جوامع قرار گرفته استو مجموعه ای از عوامل مختلف ِپیچیدگی زندگی بشری را اعم از اقتصاد ، اجتماع، فرهنگ و محیط زیست را مورد توجه قرار می دهد. این پژوهش با بررسی معیارها و راه حل های ارائه شده برای رسیدن به توسعه پایدار شهری از یک سو و شیوه ها و تجارب مورفولوژیک شهری منطقه سرد و کوهستانی از سوی دیگر با بهره جستن از بافت قدیم شهر کرمانشاه به عنوان نمونه موردی سعی در بررسی رابطه مشخصات بافت منطبق بر اقلیم کوهستانی و توسعه پایدار دارد . روش این تحقیق، تحلیلی-توصیفی بوده ومبتنی برمشاهدات میدانی ونیز گردآوری اطلاعات کتابخانه ای می باشد.
-1 مقدمه
مورفولوژی شهری مطالعه ی فرم شهرها در طول زمان است. (scheer,2002:106)واژهی مورفولوژی به معنای علم فرم است، شهرهای با بافت فشرده و یا گسترده، کشاورزی یا صنعتی، خطی یا دایرهای و . . . هریک شکل خاص خود را دارند، اما تاریخ شهرشناسی نشان داده تقریبا هیچ یک از این اشکال و نظریهها مطلق نبوده و در طول زمان دچار تحولات میشوند. در مورفولوژی ظاهر شهر و عوامل پدید آمدن این بافت که با ترکیبات خاص و گاه بیهمتای خود، چهرهی آن شهر را تشکیل میدهند. ترکیباتی مانند خیابانها، میادین و دیگر ترکیبات همگانی، چهرهای از شهرها ترسیم میکنند که گاهی نماد آن شهر میشود و حتی کارکرد شهر را تغییر میدهند.
اقلیم و ساختار طبیعی دو محور اصلی و موثر در شکل گیری بافت های شهری ایران هستند که این دو محور در در اقلیم سرد و کوهستانی با توجه به شرایط توپوگرافی ویژه تاثیر عمیق تری در شکل گیری هسته های اولیه شهر و سپس توسعه های آتی شهر بر جای گذاشته است. از نمونه های بارز این مطلب بافت قدیم شهر کرمانشاه است .از طرفی این ساختار که در گذشته ،پاسخده و کارا و با توجه به مورفولوژی خود توسعه یافته ، با گذشت زمان این خاصیت خود را تا حدود زیادی از دست داده و به بافتی فرسوده که در چالشی جدی با معیار ها ی توسعه پایدار است ، بدل شده است.
-2 توسعه پایدار
توسعه پایدار یکی از جامع ترین مفاهیم در همه زمان هاست که در دهه های اخیر مورد توجه روزافزون جوامع قرار گرفته است.رهیافتی که رو به سوی آینده دارد و مجموعه ایاز عوامل مختلف ِپیچیدگی زندگی بشری را اعم از اقتصاد ، اجتماع، فرهنگ و محیط زیست را مورد توجه قرار می دهد.
این رویکرد نگاه ویژه ای به شهر ها به عنوان سیستمی مهم در عرصه زیست کره دارد و شاخص های گوناگونی را برای توسعه پایدار شهری ارائه می دهد.از طرفی شهر های دارای پیشینه تاریخی که دارای بافت های قدیمی در ساختار خود هستند، اکثرا با موضوع تراکم بالای این بافت ها و کاهش پاسخدهی رو به رشد آنها برای شرایط و کیفیاتِزندگی امروز مواجه هستند.
»توسعه پایدار در حقیقت تعامل میان توسعه و محیط زیست است. این مفهوم را اولین بار به طور رسمی براندت در سال 1987در گزارش ِ(آینده مشترک ما) مطرح کرد(مکنون:.(1371 پایداری اساسا به معنی ثبات در طول زمان است(مولدان و بیلهاز:.(1381توسعه پایدار توسعه ایست که نیاز حال حاضر را بدون تعرض به توانایی تولید و نیاز های آینده ، بر آورده سازد((from:2011در واقع توسعه و عمران زمین وقتی می تواند پایدار باشد که بتواند هم به نیاز های اقتصادی و مادی و هم به نیاز های اجتماعی و فرهنگی و روانی مردم در حال و اینده پاسخ بگوید (زیاری:(1380 سیاست های اصولی توسعه پایدار در چهار مقوله زیر قابل تقسیم است :
-1به حداقل رساندن مصرف منابع طبیعی تجدید ناپذیر مانند سوخت های فسیلی
-2پایدار ساختن مصرف منابع طبیعی تجدید ناپذیر مانند آب های زیر زمینی ، خاک و گیاهان
-3نگه داشتن حد تولید ضایعات و آلودگی ها در میزان جذب محلی و جهانی ، مانند گازهای گلخانه ای ،مواد نابود کننده اوزن و زباله های سمی.
-4تامین نیاز هایی پایه انسانی و اجتماعی مانند دسترسی به مئیشت ، مشارکت اجتماعی و دسترسی به محیط سالم و خدمات پایه(شیخ الاسلامی،کریمی،اقبالی:(1388
نمودار زیر در یک دید کلی اهداف توسعه پایدار را بیان می کند.
نمودار :1 سه شاخص اصلی توسعه پایدار ، ماخذ:علی مددی:1390
-1-2توسعه پایدار شهری
الگوی شهر پایدار می تواند در شکل های مختلف و بی شماری بسته به تاریخ ، منطقه، فرهنگ، پایه ی اقتصادی ، اقلیم و محیط و سیاست ها نمود پیدا کند. اصولا پایداری باید روی اهداف انسانی به عنوان هسته اصلی هر راهکار توسعه شهری تاکید نماید(قرخلو، حسینی:.(1380برنامه ریزان شهر پایدار باید هدفشان را بر ایجاد شهرهایی با ورودی کمتر انرژی و مصالح و خروجی کمتر ضایعات و آلودگی متمرکز کنند(ترنر:.(1379در واقع اصول توسعه پایدار شهری ، ارتقای شرایط کمی و کیفی زندگی انسان است(برومند سرخابی:.(1388بنیادی ترین مسئله برای رسیدن به پایداری، اقتصادی است که روی افزایش کیفیت زندگی برای همه تمرکز دارد.یک رابطه بین اقتصاد ، جامعه و محیط که با شناخت به گونه ای مکان یابی شده اند که وجود یکی بدون دیگری امکان ندارد و زندگی انسان ، فعالیت ها و فرهنگ در آن بر گستره ی محیط زیست وابسته است((2002:Giddings برای آنکه بتوان توسعه را پایدار نامید، باید دارای چهار مشخصه باشد که عبارتند از :
بهره وری: در واقع یک معادل پویاست بین سیستم طبیعی و سیستم های اجتماعی –اقتصادی که تولید غذا و دیگر کالا ها را برای مردم تضمین می کند.
عدالت:یعنی ظرفیت جامعه در توزیع عادلانه فرصت ها و تهدید هایی که ناشی از کارکرد یا تغییر سیستم های پیرامون هستند.مانند آنچه که در فرایند توسعه حاصل می شود.
انعطاف پذیری :به ظرفیت جامعه در واکنش به فشار های طبیعی و تحمیلی یا ضربه های ناگهانی گفته می شود .
ثبات : یعنی ظرفیت جامعه در ادامه استفاده یا تغییر فرایند سیستم های طبیعی بدون دگرگونی شدید (مولدان و بیلهاز:.(1381
پیتر هال بنیادهای توسعه شهری پایدار را در کنفرانس بین المللی برلین (2000)در هفت عنوان ذکر می نماید:
-1 اقتصاد شهری پایدار: کار ودر آمد مناسب
-2 جامعه شهری پایدار: همبستگی و یکپارچگی اجتماعی
- 3 سرپناه شهری پایدار : خانه سازی شایسته در استطاعت همه
-4 محیط زیست شهری پایدار : اکوسیستم های با ثبات
-5 دسترسی شهری پایدار : تحرک همراه حفاظت منابع
-6 زندگی شهری پایدار: ایجاد شهر زیست پذیر
-7 مردم سالاری شهری پایدار: قدرتمند سازی شهروندی (صرافی:(1380 دکتر قرخلو نیز شاخص هایی را برای سنجش و بررسی پایداری شهر ها بیان می کنند که شامل موارد زیر هستند: جمعیت، موقعیت اقتصادی، تغییر اقلیم ، کیفیت هوا ، کیفیت آب طبیعی ، جامعه باز، برنامه ریزی واحد و یکپارچه ، توانایی وپتانسیل نوآوری و ابداع ، پتانسیل و ظرفیت مربوط به زیر ساخت منطقه ای ، سرمایه اجتماعی ، آموزش ،امنیت (قرخلو، حسینی:(1380 همچنین پوراحمد و شماعی مهمترین موارد قبل تاکید در این استراتژی را به صورت زیر مطرح کرده اند :
-1توزیع و تراکم متعادل جمعیت در شهر به کمک توزیع متعادل خدمات و تاسیسات زیربنایی
-2توسعه متعادل عناصر شهری و همپیوندی آنها ، تامین شرایط مسکن مناسب ، ضمن حفظ هویت فرهنگی شهر برای همه شهروندان با بهره گیری از الگوها و روش های بومی و مصالح بومی و تلفیق آنها با مصالح و الگوهای جدید.
-3توسعه وساماندهی نظام سلسله مراتبی شبکه راه ها و ارتباطات از درون و مرکز شهر به اطراف آن.
-4فراهم آوردن امکانات فعالیت و اشتغال در تمام بخش های شهری که از مهمترین عوامل جابجایی های جمعیتی است (نقدی،صادقی:(1385
-3 مورفولوژی شهری
اواخر قرن نوزدهم میلادی را می توان آغاز شکل گیری »مورفولوژی شهری« به صورت یک دانش سازمان یافته دانست.(پورمحمدی،صدر موسوی،جمالی:(1390 مورفولوژی شهری جریانی عمده در مطالعه ی شکل شهر در جغرافیای شهری است، واژه ی مورفولوژی به این معناست : علم فرم ( فرهنگ کوچک اکسفورد، 1970 )، که کارش بررسی شکل فرم ساختار خارجی یا شیوه ی مرتب شدن است. مخصوصا به عنوان شی مورد مطالعه یا طبقه بندی است. ( ضمیمه ی فرهنگ انگلیسی اکسفورد، (1976 ، این واژه در بیولوژی برای بررسی » نه تنها شکل و ساختار درگیاهان، جانوران ومیکروارگانیسم ها، که اندازه، شکل، ساختار و روابط میان اجزای شان« استفاده می شود. هرچند برحسب نوع اش، با مطالعه ی کارکردهای ارگانیسم ها واجزای شان، یعنی فیزیولوژی، متضاد است انفکاک این دو، به گونه ای تصنعی ست که دلیل اش رابطه ای نزدیک و متقابل میان کارکرد و ساختار ارگانیسم ها است. (دائره المعارف جدید بریتانیکا، .(1984
مورفولوژی شهری بررسی نظام مند فرم، شکل، نقشه، ساختار و کارکردهای بافت مصنوع شهرها، ومنشا وشیوه ی تکامل این بافت در طول زمان است. (مدنی پور، نقل از:کلارک، 1985، اسمال و ویتریک، 1986، گودال .(1987
مورفولوژی به معنای »طرح ها، ساختمان ها، کاربری، خیابان ها، نقشه ها، چشم اندازهای شهری « است. آن چه که اکثرا در جغرافیای شهری با آن سروکار دارند، در حقیقت بررسی کننده ی ابعاد مکانی توسعه ی شهری، از دو دیدگاه میان شهری و درون شهری هستند.
تا دهه ی شصت، عمده توجه جغرافی دانان شهری، ساختار درونی شهر بود، با عنایت خاص به مورفولوژی که اعصار وگونه های ساختمانی را ترسیم می کرد وعناصر متفاوت تاریخی و تشکل دهنده ی نقشه ی شهرها را شناسایی می کرد ( دنیس، پرینس، (1988، مورفولوژی شهری در فعال ترین دوره اش، بر طبقه بندی زیرمنطقه ها در شهرهای منفرد در ارتباط با مراحل رشد شهری تاکید می کرد. (غفوری:(1391 ریخت شناسی شهری مطالعه شهر به عنوان سکونتگاه آدمی است. لوی اشتراوس قوم نگار(مردمشناس) شهر را به عنوان " پیچیده ترین اختراع بشری" درمحل تلاقی طبیعت و دست ساختگی توصیف می کند. ریخت شناسان شهری هم عقیده هستند که آنها تحولات یک شهر را از سالهای ابتدایی ( شکل گیری) آن تا تحولات بعدی با شناسایی و تشریح اجزای گوناگون آن تحلیل می کنند. شهر نتیجه انباشتگی و ادغام بسیاری فعالیت های گروهی کوچک و منحصر بفرد است که خود آنها توسط سنتهای فرهنگی هدایت می شوند و توسط نیروهای اقتصادی و اجتماعی در طول سالها شکل داده شده اند. ریخت شناسان شهری بر روی نتایج ملموس نیروهای اقتصادی و اجتماعی متمرکز می شوند: آنها نتایج ایده ها وتصمیمات را مطالعه می کنند چون آنها شکل هایی بر روی زمین ایجاد می کنند و به شهرهای ما کالبد(عینیت) می بخشند. ساختمان ها،باغ ها، خیابان ها، پارک ها و کوهها از عناصر اصلی تحلیل های ریخت شناسانه هستند. این عناصر با این حال بعنوان ارگانیسم هایی که بصورت همیشگی از آنها استفاده می شود وپس از آن در طول زمان تغییر شکل می یابند، مورد توجه قرار می گیرند.
کار اصلی در این خصوص بر آنالیز سیر تکاملی و تغییر در فضای شهری سنتی، متمرکز می گردد.
-4 معرفی بافت مورد مطالعه
بافت قدیم شهرکرمانشاه یک بافت ارگانیک و انسان گرا بوده است که در گذشته همه عناصر آن با یکدیگر در تعادل و تعامل سازمان فضایی خاصی قرارداشته اند و بازار قدیم شهر محور اصلی حیاتی آن را تشکیل می داده است . در دوره حاضر(بعداز انقلاب انقلاب اسلامی ایران) به علت شرایط تاریخی,که کشور در حال گذار ازدوران فئودالی به سرمایه داری بود,مشکل مسکن یکی از حادترین مشکلات جامعه آن روز به شمار می آمد. در این دوره در خلال سالهای - 1364 ,1354حدود5016واحدمسکونی که معادل43/4درصد کل واحدهای مسکونی موجود در شهربود,بناگردید. (مهندسان مشاور تدبیر شهر:(1387 اسکان غیر رسمی در شهر از سال 1340 و همزمان با اصلاحات ارضی شروع شد و تا سال 1375 ادامه داشت (مهندسان مشاور تدبیر شهر:(1384 رشد شهر از برون سبب گردید تا شهر قدیم، از نو ساختن خویش باز ماند، معاصر نگردد و جریان زمان در کالبد استوار آن راه نیابد(برومند سرخابی:.(1388
علل عمده تغییرات ساختاری – اجتماعی در بافت قدیم در این دوران را می توان به شرح زیر بیان کرد: تحولات ساختاری کالبدی در عصر پهلوی، جنگ وبمباران های هوایی که موجب تخریب بافت قدیم شده وموجبات خالی شدن آن را فراهم ساخت.فرسایش شدید کالبدی شهر قدیمی وگسترش بخشهای مخروبه دراین بخش از شهر.تداوم بی توجهی به بافت قدیم وگسترش بخش های مخروبه در این بخش ازشهر. گسترش بی رویه افقی در اراضی اطراف در سالهای بعد از انقلاب وکاهش تراکم مرکز شهر. اقدامات ومداخلات بی برنامه وغیرتخصصی درسالهای اخیر . فقر ومحرومیت ومهاجرت ساکنین بافت وجایگزینی افراد فرودست به جای آنها. آشفتگی وناکارآمدی شبکه ارتباطی ونفوذناپذیری آن. وضعیت نامطلوب بهداشت محدوده(مهندسان مشاور تدبیر شهر:(1387
-1 -4 وضع موجود بافت قدیم در رابطه با شاخص های توسعه پایدار
با توجه به سه شاخص اصلی توسعه پایدار، جامعه، محیط و اقتصاد این ساختار ها در وضع موجود بافت قدیم کرمانشاه مورد بررسی قرار می گیرد:
-1-1-4محیط
در رابطه با توسعه پایدار شهری یکی از مهمترین معیار های شرایط محیط، کاربری اراضی و فعالیت ها می باشد."اختصاص صحیح کاربری ها و گنجاندن عدالت و برابری در برنامه های مربوط به آن می تواند راهی به سوی توسعه پایدار شهری باشد"(شیخ الاسلامی،کریمی، اقبالی:(1388مطالعه کاربری اراضی محدوده نشان می دهد که:
کاربری مسکونی 41/69 درصدکل محدوده راباسرانه 33/91مترمربع به خود اختصاص داده است متوسط مساحت عرصه قطعات 133مترمربع می باشد.با مطالعه نظام کاربری و فعالیتی برآمده از برداشت های میدانی محدوده مورد مطالعه کمبود بعضی کاربریهای که در وضع کنونی وجود دارند وضعیت محله را در شرایط بحرانی قرار می دهد.
