بخشی از مقاله
چکیده
توپوگرافی به عنوان یکی از فاکتورهای اساسی در تشکیل و تحول خاکها شناخته شده که در قالب جهت و موقعیت شیب بر ویژگیهای خاک مؤثر است. بررسی خصوصیات فیزیکو-شیمیایی خاک ها بر روی موقعیت های متفاوت اراضی شیبدار، موجبات بهرهبردارای بهتر از خاک در این گونه اراضی را فراهم میسازد. این پژوهش با هدف بررسی دقیق تأثیر موقعیت شیب بر ویژگیهای فیزیکو-شیمیایی خاک در اراضی دیم شهرستان سیروان در استان ایلام انجام گرفت. موقعیت منطقه با استفاده از عکسهای هوایی، تصاویر ماهوارهای و نقشههای توپوگرافی تعیین و 5 پروفیل در موقعیتهای مختلف شیب - پنجه، پا، پشته، شانه و قله شیب - حفر و پس از مطالعات صحرایی، تشریح شدند. در ادامه جهت بررسی و تعیین خصوصیات فیزیکو-شیمیایی خاک، اقدام به انجام نمونه برداری از هر یک از افق های خاک گردید و نمونه های خاک به آزمایشگاه انتقال داده شدند.
نتایج این پژوهش نشان داد که قسمتهای پایین شیب شامل پشته و پای شیب، حداکثر میزان عمق، آهک ثانویه، ماده آلی، اسیدیته و ظرفیت تبادل کاتیونی را دارا است و در مقابل، خاکهای واقع بر شانه شیب حداقل ویژگی های فوق را دارا هستند. علت تفاوت فاحش خصوصیات خاک در موقعیتهای متفاوت زمیننما را میتوان به طور عمده به تفاوت در میزان رطوبت مؤثر دریافتی و سرعت فرسایش و رسوب در این موقعیتها نسبت داد. از آنجاییکه انجام مدیریت متفاوت در موقعیتهای متفاوت شیب عملاً میسر نیست، ضرورت دارد به منظور حفظ و بهبود کیفت خاک، عملیات حفاظتی و اصلاحی بر اساس بخش با حداکثر تخریب کیفت خاک تنظیم گردد.
کلمات کلیدی: توپوگرافی، موقعیتهای شیب، خصوصیات فیزیکو-شیمیایی، سیروان.
.1 مقدمه
بدون شک میتوان گفت که خاک، یکی از منابع طبیعی مهم و شاید مهمترین زیربنای تمدن هرکشوری است. امروزه بررسیها و تحقیقات مختلف نشان میدهد که بشر به شکلهای مختلف، خاک را تحت تأثیر قرار میدهد که متأسفانه اکثراً با پیامدهای منفی همراه است. بنابراین با توجه به اهمیتی که خاک در ارتباط با تأمین غذای جمعیت رو به رشد جهان ایفا میکند، شناخت کلیه خصوصیات خاک اعم از مورفولوژیکی، فیزیکوشیمیایی، بیولوژیکی و مینرالوژیکی ضروری است. این بررسیها باعث خواهند شد تا منابع موجود به گونهای مورد استفاده قرار گیرند که ضمن تأمین غذای جمعیت رو به رشد جهان، پایداری و پویایی خاک حفظ شود. تمدنهای بزرگ بشری در مناطقی از جهان به رشد و شکوفایی رسیدهاند که خاک آنها از کیفیت خوب و مناسبی برخوردار بوده است.
تخمین خصوصیات خاک با توجه به موقعیتهای متفاوت زمین نما می تواند علاوه بر حفظ محیط زیست در افزایش سود و حفظ کیفیت خاک در کشاورزی پایدار نیز مؤثر باشد. بررسی های فراوان نشان دادهاند که تعداد زیادی از خصوصیات خاک به درجه شیب و همچنین موقعیت خاص خاک روی شیب بستگی دارند. اجزای موقعیت زمیننما شامل قسمت مسطح شیب، شانه شیب، پشته شیب، پای شیب و پنجه شیب می باشد. در بسیاری از موارد جزء با حداقل رطوبت، شانه شیب با انحنای پروفیلی محدب و جزء با حداکثر رطوبت، پای شیب با انحنای مقعر شانه و پشته شیب میباشد. انتظار میرود دیگر اجزا دارای رطوبت حد واسط این دو باشند. به دلیل اینکه حرکت و تجمع آب بر روی اجزای متفاوت شیب متفاوت است، انتظار میرود خصوصیات خاکها در قسمتهای مختلف نیز متفاوت باشند . - 5 - در مورد رابطه خاک و موقعیت زمیننما پژوهشهای متعددی انجام گرفته است.
از جمله این پژوهشها میتوان به رابطه خاک و سطوح ژئومورفولوژی و فرسایش در دامنه البرز مرکزی توسط رویانی و همکاران - 6 - ، تشکیل خاک تحت تأثیر زمان و توپوگرافی در خاکهای با مواد مادری شدیداً آهکی در شرایط نیمه خشک ایران توسط ابطحی - 7 - و رابطه خاک و سطوح ژئومورفولوژی در منطقه گدارکبک چهارمحال و بختیاری توسط فرپور - 2 - اشاره کرد. در ارتباط با میزان تغییرپذیری ویژگی های خاک در منطقه مورد مطالعه در تحقیق حاضر که در دشت سیروان میباشد، علی رغم اهمیت آن بررسیهای دقیقی انجام نشده است. بنابراین، این پژوهش به منظور بررسی میزان تأثیر موقعیت شیب بر برخی از ویژگیهای فیزیکو-شیمیایی خاک اراضی شیبدار دشت سیروان که نمونهای از اراضی شیبدار زاگرس میباشد، انجام پذیرفت.
.2 مواد و روش ها
.1.2 معرفی منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه روبروی روستای برآفتاب در 9 کیلومتری غربی شهر لومار مرکز شهرستان سیروان واقع شده است - شکل های 1و . - 2 از نظر زمینشناسی دارای سنگهای نسبتاً سخت آهکی و نهشتههای گچی و مارنی سست و از نظر فیزیوگرافی عمدتاً اراضی تپه ماهوری میباشند. موقعیت شیب مورد مطالعه در محدوده بین طولهای 699779 تا 659969 متر شرقی و عرضهای 3720207 تا 3720454 متر شمالی با اقیم نیمهخشک معتدل و تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای معتدل قرار گرفته است. طبق نقشه رژیم رطوبتی و حرارتی خاکهای ایران، رژیم رطوبتی خاک های منطقه زریک و رژیم حرارتی آن ها ترمیک میباشد.
.2.2 مطالعات صحرایی و آزمایشگاهی
قبل از انجام مطالعات صحرایی، مطالعات مقدماتی با استفاده از عکسهای هوایی و نقشههای توپوگرافی منطقه صورت گرفته و محل حفر پروفیلها تعیین شدند. بر این اساس 5 پروفیل در موقعیتهای مختلف شیب انتخاب گردید. پروفیلها حفر و افقهای آنها شناسایی شد و مشخصات پروفیلها مورد بررسی قرار گرفت. از افقهای شناسایی شده در هر پروفیل نمونههای خاک برداشته شد و به آزمایشگاه منتقل گردید. جهت انجام مطالعات آزمایشگاهی ابتدا نمونههای خاک تهیه شده در هوای آزمایشگاه خشک گردید و از الک دو میلیمتری عبور داده شد و ویژگیهای فیزیکو-شیمیایی پروفیلها با روش های استاندارد تعیین گردیدند. آزمایشهای فیزیکی شامل تعیین بافت خاک، درصد رطوبت اشباع، تعیین جرم مخصوص ظاهری و حقیقی و آزمایشهای شیمیایی نیز شامل اندازه گیری کربناتکلسیم معادل، واکنش خاک، قابلیت هدایتالکتریکی، ماده آلی، ظرفیت تبادل کاتیونی و فسفر قابل جذب خاک بودند.
.3 نتایج و بحث
.1.3 ساختمان خاک
در شکل 3 افق سطحی موقعیت قله و شانه شیب که از قسمت های بالای شیب میباشد دارای ساختمان دانهای ریز ضعیف و کلوخهای ناشی از شخم بوده که گواه بر تأثیر فرسایش سطحی به طور غیر مستقیم از طریق از بین رفتن ذرات مواد آلی و رس که نقش ویژهای بر ساختمانسازی خاک دارند، میباشد.
