بخشی از مقاله
چکیده
در حال حاضر یکی از مهمترین مصادیق بیابانزایی در کشور فرسایش بادی و هجوم ماسههای روان به تاسیسات اقتصادی و منابع زیستی میباشد. با توجه به آنکه برای کنترل فرسایش بادی بهویژه تثبیت ماسه های روان فعالیتهای گستردهای انجام شدهاست - اقدامات بیولوژیک، استفاده از مالچ و احداث سازه - ، ولی منطقیترین، موثرترین و پایدارترین روش اقدامات بیولوژیک - نهالکاری، بذرپاشی و بذرکاری - میباشد.
این تحقیق با هدف بررسی تاثیر کهور پاکستانی بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک و مقایسه آن با مناطق شاهد - پهنههای ماسهای - در منطقه بیابانی عین خوش دهلران، استان ایلام انجام گردید. نمونههای خاک از دو عمق 0-25 و 25- 50 سانتیمتری مناطق جنگلکاری شده و شاهد برداشت گردید.
نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد که، به طور کلی اسیدیته خاک در مناطق جنگلکاری شده کاهش یافته، در حالی که مقادیر هدایت الکتریکی، رطوبت اشباع، منیزیم، سولفات، فسفر و نسبت جذب سدیم در عمق 0-25 مناطق جنگلکاری شده به طور معنیداری افزایش یافته است. همچنین جنگلکاری منجر به تغییر در اندازه توزیع ذرات خاک و افزایش معنیدار درصد شن شده است. نتیجه نهایی اینکه، جنگلکاری بر روی پهنههای ماسهای موجب بهبود برخی خصوصیات شیمیایی و فیزیکی خاک شده است.
مقدمه
یکی از عوامل تشدید کننده بیابانزایی، فرسایش بادی است. فرسایش بادی فرآیندی است که به سبب افزایش سرعت باد در سطوح عاری از پوشش ایجاد میگردد. این پدیده در زمینهای با خاک نرم، لخت، صاف و دارای دانهبندی ریز بیشتر مشاهده میشود. پهنههای ماسهای حدود 12 میلیون هکتار از اراضی را در کشور ایران تشکیل میدهند که قسمتی از آنها فعال بوده و سالانه با حرکت و جابجایی خود مشکلات فراوانی را به غیر از مسئله فرسایش ایجاد میکنند
در شهرستان دهلران که با وسعتی معادل 598110 هکتار در جنوب و جنوب غربی استان ایلام قرار گرفته است، فرسایش بادی حدود 140081 هکتار از این اراضی را تحت تاثیر قرار میدهد، که از این مقدار 135290 هکتار آن را منطقه برداشت و 4791 هکتار آن را منطقه رسوبگذاری تشکیل میدهد . از جمله اقداماتی که برای کنترل فرسایش بادی توسط سازمانهای ذیربط انجام شده، تثبیت بیولوژیک شنهای روان است، که موفقیت در این امر نیازمند شناسایی صحیح گونه گیاهی و نیازهای بوم شناختی گونه گیاهی انتخاب شده میباشد. پوشش گیاهی با ایجاد ناهمواریها، سرعت و تلاطم باد را در نزدیکی سطح خاک کاهش میدهد و بدین صورت سبب کاهش فرسایش بادی میشود
یکی از گونههای گیاهی که برای تثبیت بیولوژیک شنهای روان به کار برده میشود، کهور پاکستانی1 میباشد. گونه کهور پاکستانی از خانواده گل ابریشم 2 میباشد که سرزمین اصلی انتشار آن قاره آمریکا است .[6] ارتفاع این درخت در نقاط مختلف متفاوت است ولی به طور متوسط به 15 متر میرسد .[31] کهور پاکستانی درختی است مقاوم به خشکی و گرما و در خاک های فقیر و تا حدی شور و ماسه ای رشد خوبی دارد .[29] این گیاه دارای ریشهای عمیق بوده و به آن امکان میدهد که به سطح آب برسد و در نتیجه حتی در خشک ترین سالها رشد مینماید
ایجاد پوشش گیاهی بر روی شنهای روان و تپههای ماسهای باعث ایجاد تغییراتی در خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک از جمله افزایش در میزان مواد آلی و عناصر مغذی خاک مانند فسفر، نیتروژن و پتاسیم، ایجاد محیط مناسب برای فعالیت میکروارگانیسمها، تسریع فرآیند خاکسازی و افزایش درصد رس و سیلت میشود. در مناطق بیابانی، با توجه به آنکه فرآیند بهبود ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خاک به شدت آهسته است، نیازمند زمانی به اندازه 23-245 سال است .
بهبود ویژگیهای شیمیایی خاک نسبت به ویژگی های فیزیکی خاک با سرعت بیشتری به دست میآید
در پژوهشهای خود نشان دادند که تغییرات خاک تحت تاثیر کهور پاکستانی سه مرحله تغییر که شامل تغییرات ظاهری خاک که در مدت استقرار درخت تا 5 سال طول کشید، تغییرات سریع و قابل ملاحظه در دوره 5 تا 7 سال و در آخر مرحله تثبیت تدریجی ویژگیهای خاک در دوره 7 تا 30 سال را نشان میدهد.
نتایج حاصل از پژوهش[35]، که در منطقه سیریک در شرق میناب به منظور مقایسه مشخصات خاک زیر تاج و بیرون تاج کهور پاکستانی انجام دادند، نشان میدهد که اسیدیته خاک در زیر تاج کمتر شده، در حالی که مقادیر منیزیم، سدیم، هدایت الکتریکی، کربن آلی و نیتروژن در عمق 0-15 سانتی متری زیر تاج پوشش به طور معنیداری افزایش یافتهاست.[34] نیز در پژوهشی که در مناطق قلعه قاضی، بندرعباس، میناب و سیریک در استان هرمزگان انجام دادند، نشان دادند که برخی مشخصات خاک مانند کربن آلی، قابلیت هدایت الکتریکی و اسیدیته خاک زیر تاج با خارج تاج درخت در برخی مناطق به ویژه در عمق 0-15 سانتی متری دارای اختلاف معنیداری هستند.
گزارش کرده است که خاک های زیر تاج این گونه دارای نیتروژن کل و میزان فسفر قابل استفاده بیشتری هستند و اسیدیته خاک در زیر تاج این گونه کمتر از خارج تاج می باشد. کهور پاکستانی بعد از 20 سال اسیدیته خاک را از 10/4 به 8/03 کاهش دادهاست
نتایج حاصل از پژوهش [25] نشان داد که نیتروژن کل، نیترات، کربن آلی، بی کربنات، سدیم، فسفر و پتاسیم به طور معنی داری در زیر تاج پوشش گونه کهور پاکستانی بیشتر است. هدف از انجام این پژوهش، مطالعه و بررسی تغییراتی است که در خصوصیات خاک در نتیجه جنگلکاری با گونه کهور پاکستانی در اراضی اطراف روستای عین خوش دهلران انجام گرفته است.
متن اصلی معرفی منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه در جنوب غربی استان ایلام در فاصله 45 کیلومتری شهرستان دهلران و در حوالی روستای عین خوش با موقعیت جغرافیایی 32 38 تا 32 43 عرض شمالی و 47 58 تا 47 64 طول شرقی قرار گرفتهاست. بارندگی متوسط سالانه منطقه 297/8 میلیمتر، میانگین سالانه درجه حرارت 25/6 درجه سانتی-گراد، دارای اقلیم خشک گرم در روش دومارتن، ارتفاع متوسط 131 متر از سطح دریا و شیب متوسط حدود 3 درصد میباشد
زمین شناسی منطقه مورد مطالعه: زمین شناسی منطقه در زون زاگرس چین خورده قرار دارد، به طوری که سن تمامی منطقه به دوران سنوزوئیک تعلق دارد. بنابراین می توان گفت که منطقه مورد مطالعه کاملا جوان بوده و از حساسیت بالایی به فرسایش آبی و بادی برخوردار میباشد. تشکیلات مربوط به واحد ژئومورفولوژی دشت سر در عرصه مورد بررسی تماما جز رسوبات عهد حاضر - کواترنری - هستند. نهشتههای محدوده، رسوبات جوان دوره کواترنری هستند که عمدتا شامل پادگانههای آبرفتی جوان میباشند. این نهشتهها که در اثر تخریب اراضی بالادست و حمل رسوبات توسط مسیل های متعدد منطقه در بخش های کم شیب جنوبی منطقه ترسیب گردیدهاند، مربوط به عهد حاضر یا دوره کواترنری هستند که آن ها نیز دارای حساسیت زیادی نسبت به فرسایش آبی و بادی میباشند
مواد و روشها: در این پژوهش به منظور بررسی اثر جنگلکاری با گونه کهور پاکستانی بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک ابتدا با استفاده از نرم افزار گوگل ارث و بازدید های میدانی حدود منطقه مورد مطالعه تعیین شد. نمونهبرداری در 3 اردیبهشت 1394 انجام و نمونههای خاک از دو عمق 0-25 و 25-50 سانتیمتر، در مناطق جنگلکاری شده با گونه کهور پاکستانی و پهنههای ماسهای برداشت شدند. نمونه ها پس از انتقال به آزمایشگاه و خشک شدن در هوای آزاد از الک 2 میلیمتری عبور داده شدند.
بافت خاک به روش هیدرومتری طبق قانون استوکس [5]، وزن مخصوص ظاهری به روش کلوخه و پارافین، رطوبت اشباع به روش وزنی [8]، اسیدیته گل اشباع به وسیله الکترود شیشه [ 12]، هدایت الکتریکی در عصاره اشباع با استفاده از دستگاه هدایت سنج در دمای آزمایشگاه و سپس تصحیح آن برای دمای 25 درجه سانتیگراد [19]، آهک با روش تیتراسیون برگشتی با استفاده از اسید کلریدریک یک نرمال و سود نیم نرمال [14]، کربن آلی به روش سوزاندن تر با دیکرومات پتاسیم در مجاورت اسید سولفوریک غلیظ [15]، فسفر قابل جذب به روش السون [17]، ظرفیت تبادل کاتیونی با استفاده از استات سدیم و استات آمونیوم خنثی [19]، مقدار کلسیم، منیزیم، کلر و بیکربنات محلول خاک توسط تیتراسیون برگشتی و در عصاره گل اشباع [4] و همچنین میزان سدیم و پتاسیم محلول به وسیله دستگاه فلیم فتومتر اندازهگیری شدند. تجزیه و تحلیل دادهها توسط نرم افزارSAS 9.1 انجام گرفت همچنین نمودارها در محیط نرمافزار Excel ترسیم شدند.
شکل :1 موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
نتیجه گیری
جدول 1 نتایج حاصل از تجزیه واریانس و مقایسه میانگین های خصوصیات شیمیایی خاک را در جنگل دست کاشت و پهنه های ماسه ای در دو عمق مورد بررسی را نشان می دهد. میزان هدایت الکتریکی، سولفات، پتاسیم، سدیم، فسفر، کربن آلی، ظرفیت تبادل کاتیونی و نسبت جذب سدیم در عمق 0- 25 و 25-50 سانتی متری خاک در مناطق جنگلکاری شده بیشتر از پهنه های ماسه ای بود.
جدول :1 میانگین و تجزیه واریانس خصوصیات شیمیایی خاک
