بخشی از مقاله


تاثیر اقلیم بر معماری شهر اصفهان

 

چکیده

طراحان بناهای سنتی دراین سر زمین، با قدرت تفکرو شناخت محیط پیرامونی،خالق بناهای منحصربه فردی بوده اند که درآن ها افزون برزیبایی به سودمندی و کارکرد پایدار درمقابل اوضاع نامساعد محیطی نیزتوجه می شد.این موضوع در شهر سازی قدیم ایران نیز مورد توجه بوده، چنان که مکان یابی شهر،چگونگی قرار گیری بناها با توجه به جهت تابش نور خورشید و باد غالب،جهت گسترش شهر، جهت و نوع شکل گیری گذرها و موقعیت میدان های شهربرای هدایت هوا در گذرها و بازارها و خانه ها،همه وهمه با توجه به اقلیم جفرافیایی مورد نظر و با دقت فراوان شکل گرفته اند.

طراحان شهر اصفهان، نگین معماری سنتی ایرانی نیزبه این عوامل بی توجه نبوده اند و تمام تلاش خود را به کاربسته اند تا با هنرمندی هرچه تمام تر، همامنگی لازم را میان طبیعت منطقه و بناهای شهر به وجود آورند و در این راستا به نحوی شایسته توانسته اند از انرژی پایدار طبیعت همچون نور، باد و...، وعناصر اصلی مانند آب، خاک و گیاه به بهترین شیوه بهره برداری کنند و آن ها را تحت کنترل خود گیرند. این نوشتار بر آن است که به اختصار به معرفی عناصر ویژه ی معماری اقلیم گرم وخشک بپردازد، و تا جای ممکن نمونه های موجود این رویکرد در معماری اصفهان را معرفی نماید.

واژههای کلیدی : اصفهان ، تقسیمات اقلیمی ، جبهه هوا ، گرم و خشک ، رطوبت ، معماری


-1 مقدمه

معماری واقلیم، پیوندشان بیشتر به رابطه نوزاد وآغوش می ماند، یا نسبت هر رستنی با خاک ، حریم امن وبستر بالیدن. با بستگی ای تکامل آفرین؛ الهام بخش والبته ، نه محیط زا. در این معنا، آغوش، خاک واقلیم ، رابط حیات وسرزندگی ونبودشان نمود میرایی است . تجربیات معماری بومی در پهنه جهان وآروین های آن در معماری ایران زمین نیز ، خود گواه تاکیدی بر اندیشه ی فرم زایی ملاحظات اقلیمی در معماری است تا عاملی بر محدودیت آن یا اسارت معمار.

میزان متفاوت وترکیب گوناگون عوامل اقلیمی که خود ناشی از تفاوت موقعیت جغرافیای مناطق مختلف است، حوزه های اقلیمی متفاوتی در جان پدید آورده که هریک ویژگی های خاصی دارد. محیط زیست ، شهرها وحتی بناهای مربوط به این حوزه های اقلیمی، ویژگیهای خاصی متناسب با شرایط اقلیمی خود به دست آوردند. هدف این گزارش ، تعیین حوزه های مختلف اقلیمی ایران در ارتباط با معماری وارائه اطلاعاتی است که برای دست یابی به طرحهای منطقی معماری وهماهنگ با اقلیم مورد نظر است .

انسان به طور فطری همواره در تلاش بوده است که فضای زندگی خود را در مکان هایی بنا کند که منابع طبیعی موجود در جغرافیای محل پاسخ گوی نیازهای اکولوژیک او باشند. زیرا ادامه ی زندگی مرهون وجود وضعیت مساعد برای فیزیک بشربوده و آب و اقلیم (به ویژه منابع آب شیرین ) دراین میان نقش ویژه ای ایفا می نمایند.به همین دلیل است که بیش تر شهرهای تاریخی بزرگ جهان در کنار رودی پرآب که باعث برکت و پیشرفت آن ناحیه می گردد،طراحی و ساخته شده اند.

این موضوع به ویژه در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی و درمناطق گرم وخشک اهمیت و شکل ویژه ای می یابد.

تصویر (1) عکس هوایی از اصفهان


-2 تقسیمات اقلیمی در جهان

در مورد تقسیم بندی اقلیمی نقاط مختلف جهان، روشهای گوناگونی پیشنهاد شده که از میان روش کوپن دانشمند اتریشی مورد قبول قرارگرفته است. کوپن براساس رشد ونمو انواع نباتات، پنج نوع اقلیم در مقیاس جهانی معرفی کرده است که عبارتند از:

(1 اقلیم بارانی استوایی : در این اقلیم فصل سرد وجود ندارد و معدل دمای هوا در سردترین ماه سال بیش از18 درجه سانتی گراد است.

(2 اقلیم گرم وخشک: در این مناطق، به دلیل آنکه میزان بارندگی سالانه بخار آب مورد نیاز جهت رطوبت هوا را تامین نمی کند، هوا به طور کلی خشک است.

(3 اقلیم گرم-معتدل: معدل دمای هوای سردترین ماه سال در این مناطق بین 18 و-3 درجه سانتی گراد ومعدل دمای هوا در گرمترین ماه سال بیش از 10 در جه سانتی گراد است . در این مناطق زمستان کوتاه است ولی ممکن است حدود یک ماه یا بیشتر زمین یخ بسته یا پوشیده از برف باشد.

(4 اقلیم سرد و برفی: در این اقلیم معدل دمای هوا در گرمترین ماه سال بیش از 10 درجه ودر سردترین ماه سال کمتر از-3 درجه سانتی گراد است. بارندگی در این مناطق معمولا" به صورت برف است ودر طول چند ماه ازسال زمین پوشیده از برف ویخ است.

(5 اقلیم قطبی: در این اقلیم معدل دمای هوا در گرمترین ماه سال کمتر از 10 درجه سانتی گراد است. در این جا برخلاف اقلیم بارانی واستوایی فصل گرم وجود ندارد.

-3 تقسیمات اقلیمی در ایران

اصولا در بسیاری در مناطق جهان ،اقلیم بوسیله عرض جغرافیایی و اتفاع از سطح دریا مشخص می شود.ایران با قرار گرفتن بین 25 و 40 درجه عرض جغرافیایی شمالی،در منطقه گرم قرار دارد و از نظر ارتفاع نیز، فلات مرتفعی است که مجموع سطوحی از آن که ارتفاعشان از سطح دریا کمتر از 475متر است، درصد بسیار کمی از سطح کل کشور را تشکیل می دهند.

با وجود اینکه ایران دارای دو حوزه بزرگ آب(دریای خزر و خلیج فارس) است، بدلیل وجود رشته کوه های البرز و زاگرس و نحوه قرارگیری آنها، اثرات این دو حوزه محدود به نواحی بسیار نزدیک به آنها است و این حوزه ها، به ندرت اثری در تعدیل درجه حرارت قسمت های داخلی دارند. بی تردید در کشوری کوهستانی مانند ایران ،هیچ گاه دو نقطه از نظر اقلیمی مانند یکدیگر نیستند.

تصویر((2 نقشه ی اقلیمی ایران

-4 اقلیم و ساختمان

نکته قابل توجه اینکه،اگر چه عناصر اقلیمی تمام ساختمان ها را تحت تأثیر قرار می دهد و اصول مطرح شده در این قسمت در مورد تمام آنها صدق می کند،ولی در بکار گیری این اصول باید توجه داشت که در برخی ساختمان های خاص ممکن است تأثیر عناصر اقلیمی نسبت به تأثیر عوامل داخلی آن ساختمان ها بسیار اندک بوده،نقش تعیین کننده ای نداشته باشد.

-1-4 تابش آفتاب و تأثیرآن بر ساختمان و محیط اطراف

نور خورشید،همیشه برای ایجاد روشنایی طبیعی در ساختمان لازم است. ولی از آنجا که این نور در نهایت به حرارت تبدیل می شود،میزان تابش مورد نیاز برای هر ساختمان باید با توجه به نوع آن و شرایط اقلیمی محل آن تعیین شود.

بنابراین،شدت تابش آفتاب و حرارت حاصل از آن در یک نقطه از سطح زمین،به فاصله ای که پرتوی خورشید باید طی کند،ضخامت ابرو وضعیت آلودگی هوا بستگی دارد.به همین دلیل،شدت تابش آفتاب در یک محل با ارتفاع آن محل از سطح دریا متناسب است و در مناطق مرتفع،چون پرتوی خورشید فاصله ی کمتری از اتمسفر را طی می کند،حرارت بیشتری تولید می نماید.همچنین در ظهر محلی هر منطقه که خورشید در قائم ترین حالت خود نسبت به زمین آن محل قرار دارد ،شدت تابش آفتاب بیشتر از صبح و عصر است.

از آنجا که موقعیت خورشید به دلیل حرکت وضعی و دورانی زمین در ساعت ها ،روزها وفصل های مختلف متفاوت است،برای بررسی شدت تابش آفتاب بر سطوح مختلف و حرارت حاصل از آن باید موقعیت خورشید نسبت به محل مورد نظر در زمان های مختلف مشخص باشد.

-2-4 موقعیت خورشید

موقعیت خورشید را در هر منطقه ودر هر زمان می توان به و سیله ی دو زاویه یکی (( زاویه تابش )) و دیگری ((جهت تابش )) مشخص کرد.زاویه تابش زاویه ای است که بین امتداد پرتوی خورشید و سطح افق تشکیل می شود و جهت تابش زاویه ای است که بین تصویر امتداد پرتو خورشید بر صفحه افق و شمال واقعی پدید می آید.تغییرات روزانه و سالانه ی این دو زاویه به عرض جغرافیایی محل بستگی دارد.


اولین عامل موثر در محاسبه ی موقعیت خورشید ، زاویه ی چرخش خورشید است. این زاویه، زاویه ی است که بین دو صفحه ای که از خط استوا می گذرد و خطی که مرکز زمین و خورشید را به هم متصل می کند، ایجاد می شود و در طول سال از 23,5 درجه به طرف بالای صفحه ی استوا تا 23 ,5 درجه به طرف پایین صفحه ی استوا یعنی 47 درجه تغییر می یابد. دیگر عوامل موثر در تعیین زاویه ی تابش و جهت تابش، عرض جغرافیایی و زمان مورد نظر است.

-5 اقلیم و معماری

درک معماری هر عصر و هرمنطقه، نیازمند آگاهی ازچگونگی تطابق جزئیات آن با اقلیم خاص منطقه است. معماری هرگز نمی تواند منفصل ازشرایط بافت پیرامون خویش، چه طبیعی و چه مصنوعی، باشد.

عواملی که برشرایط اقلیمی یک منطقه اثر می گذارند،عبارت اند از:

زاویه ی تابش خورشید،عرض جغرافیایی، یعنی دوری و نزدیکی ازخط استوا،شدت جریان وجهت بادهای فصلی،وجود آب،رطوبت،و گیاه در منطقه،ارتفاع از سطح دریا و ناهمواری های سطح زمین.

چنان که در معماری سنتی ایران می بینیم،درشهرهایی همچون یزد معماری هم خوان با اقلیم برای غلبه برآب وهوای بسیار گرم منطقه و در شهرهایی مانند کرمانشاه طراحی معماری با توجه به اقلیم سرد آن شکل گرفته است. در ایران آنچه گنجینه ی طراحی اقلیمست، طیف وسیعی از طراحی های معمارانه ی فضاهای مسکونی دائم نظیرخانه،فضاهای عمومی مثل بازار،مسجد و مدرسه تا فضاهای شهری را شامل می شود که نه تنهاجنبه های فرمال و کیفی فضا،بلکه انتخاب نوع مصالح،رنگ،سازه و...را نیز دربرمی گیرد.

از مسائل مهم مربوط به شهرسازی که با اقلیم و جغرافیای منطقه نیز در پیوند بوده و از آن تأثیر می پذیرفته،جهت قرارگیری خانه، با توجه به جهت تابش نور خورشید بوده است. این جهت در اصفهان جهت شمال غربی -جنوب شرقی داشته و از وضعیت آب وهوا،چگونگی تابش،جهت وزش باد مطبوع،توفان و... ومکان قرارگیری و جنس زمین تأثیر پذیرفته است.جهت قرارگیری دراین منطقه باعث مهارشدن و به حداقل رسیدن نفوذ گرمای ناشی ازتابش آفتاب دربعدازظهر می شود.


تصویر((3 نقشه ی بازار و میدان نقش جهان اصفهان

بافت شهری در این نواحی،به هم فشرده است و ابنیه متصل به هم هستنداصولاًهیچ. فضای شهری نامحصوری در اقلیم گرم وخشک وجود ندارد. زیرا محافظت از فضای نامحصور در مقابل اوضاع نامساعد اقلیمی ممکن نیست.میدان های شهری مانند میدان

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید