بخشی از مقاله
نقش اقلیم و پدافند غیر عامل در شکل گیری معماری پایدار
بررسی نمونه های موردی(معماری دست کند شهر های نوش اباد کاشان و درینکویی ترکیه)
خلاصه(چکیده)
ایران کشوری است با موقعیت خواص جغرافیایی و اقلیم متنوع در منطقه.در کنار این ویژگی ها ،اختلاف در عقاید مذهبی و سیاسی و نیز نزاع بر سر استفاده از منابع طبیعی و تملک عراضی جغرافیایی و همچنین قهر طبیعت در روزگاران گذشته ،عواملی دیگر برای شکل گیری گونه ای از معماری شده ، که به معماری دفاعی مشهور است.امروزه چهار چوب این تلاش ها درغالب پدافند غیر عامل نمود پیدا می کند.همه ی این شرایط در کنار هم دلیلی شد بر تفکر بشر بر چگونگی شکل دهی به فضای زندگی خود با اولویت امنیت فضایی .که نتیجه ی کلی آن رسیدن به شکلی از معماری پایدار شده است.دراین میان معماری زیر زمینی و یا دست کند،نمونه ی بدیع و خواصی است که تمامی اصول معمای پایدار از جمله ، شرایط اقلیمی و پدافند غیر عامل در آن به خوبی رعایت شده است.مکان یابی مناسب،چند منطوره بودن، و دست رسی آسان از ویژگی های این معماریست.معماری که با مواد تجدید پذیر و با بهره گیری مناسب از طبیعت،آرمان شهری را برای ساکنان به همراه آوردها ست.نمونه قابل ذکر ،شهر (اویی) در کاشان است.که با همخوانی کامل با طبیعت و رفع نیاز های انسان در آن زمان ، قابلیت بهره گیری و استفاده مجدد از آن همچنان وجود دارد. در این مقاله با مروری بر تعاریف اقلیم و پدافند غیر عامل و نشان دادن ویژگی هایشان درمعماری نمونه های موردی ذکر شده ،سعی کرده ایم با مقایسه ی این نمونه ها با معماری مشابه در ترکیه ،به درک درستی از معماری پایدار دست بیابیم . هدف ما،الگو برداری صحیح و نیز کاربری مناسب این معماری ،وبرنامه ی درست برای جذب گردشگر در این مناطق است.
کلمات کلیدی: معماری پایدار،اقلیم،نوش اباد؛شهر Derinkuyu
.1 مقدمه
همانطور که گفته شد ایران ، با وسعتی پهناور و پیشینه ای کهن،در طول تاریخ فـراز و نشـیب بسـیاری را تجربـه کـرده اسـت.اقلیم متنـوع ایـران باعث تولد گونه های مختلف و بکری از معماری شده که در طول زمان و در ترکیب با فرهنگ ها وسنن گوناگون،صاحب شخصیت شـده انـد.معماری که بر پایه ی رفاه و آرامش در عین امنیت برای آدمی بوده است.از آنجا که مناطقی از ایران به دلیل موقعیت خواص جغرافیایی و دارا بودن منابع طبیعـی، مورد توجه و دست درازی دیگر اقوام بوده است، بدین سبب شاهد خلق تفکری محافظ کارانه در معماری هستیم که با در نظر گرفتن شـرایط محیطـی و اقلیم منطقه و نیز آداب و رسوم نیاکانشان بوجود آمده است.استفاده ی بهینه از طبیعت،در خدمت مردم بودن،دفع خطرات طبیعی و انسانی، از نکات قابـل توجه در این معماریست.اصولی که در این زمان با عنوان پدافند غیر عامل از ان یاد می کنند.در تعریفی ساده پدافند غیر عامل به مجموعـه ای از اقـدامات گفته می شود که برای دفع خطرات احتمالی و ایجاد بازدارندگی و حفظ امنیت بکارگرفته می شود.این افکار از زمان ایران باستان در میان ایرانیـان رواج داشته است.شاید زیبا ترین، و بهترین نوع آن ،معماری دستکند یا زیر زمینی باشد. دید خلاقانه در انتخاب مکان،مهندسی پیشرفته ی آن ،همگـامی کامـل با طبیعت، همه و همه برای رفاه وآرامش ساکنان این مناطق بوده است.این معماری خواسته و یا نا خواسته برای یک نسل تعریف نشده است.تجدید پـذیر است و قابلیت تغییر کار بری در طول زمان را داراست.ازین رو ما در این مقاله به ذکر و شرح مختصردو مورد خاص از آنها می پردازیم.شهر زیـر زمینـی (اویی) در نوش آباد.این دو، نمونه های بکری از معماری دست کند می باشند که هر کدام به نوبه ی خود نشـان دهنـده ی قسـمتی از معمـاری دفـاعی و همسان با اقلیم در ایران هستند.از سویی دیگر شاهد تولد معماری مشابه ای در کاپادوکیه ترکیه هستیم.مجموعه ای از شهر های زیر زمینـی کـه معمـاری بسیار پیش رفته ای دارند.و در آنها تقریبا تمنامی نیاز های یک شهر بر طرف شده است.ما در بخـش اول تعریفـی مختصـر از پدافنـد غیـر عامـل خـواهیم داشت.سپس مروری داریم بر تاثیر اقلیم بر شکل گیری این نوع معماری. در ادامه با شرح مختصری بر معماری شهر زیر زمینی (درینکوی) بـه مقایسـه ی آن با نمونه های ایرانی می پردازیم .تا با اطلاعات بدست آمده ، به نقش پدافند غیر عامل در چگونگی شـکل گیـری ایـن معمـاری ، کـه همـان معمـاری پایدار است برسیم.و نیز اینکه چگونه می تو ان تجربیات بدست آمده از این معماری را در ایـن زمـان بکـار گرفـت و آیـا ایـن معمـاری قابـل اسـتفاده در شرایط کنون هست یا خیر
.
.2 پدافند غیر عامل
در تعریفی ساده به دفاعی گفته می شود که بر پایه ی تجهیزات و تسـلیحات نظـامی نیسـت. بلکـه مجموعـهای از برنامـهریـزیهـا، طراحـیهـا و اقدامات است که باعث کاهش آسیب پذیریدر مقابل تهدیدات دشمن می شود. از این مفهوم تحت عنوان بازدارندگی نیز یاد میشـود. سیاسـتهای اصـلی پدافند غیر عامل مبتنی بر بقا و حفظ امنیت می باشد. از روش های پدافند غیر عامل می توان به اختفا،استتار،فریب و غیره اشاره کرد. تمامی ایـن نکـات را می توان به شکلی در معماری دست کد مشاهده نمود که در ادامه به شرح آن می پردازیم.
.3 اقلیم و تاثیر آن بر معماری پایدار:
اقلیم علمی است در جستجوی بیان و شرح طبیعت و نیز اینکه به چه ترتیب از محلی به محل دیگر عوض گشته و همچنین اینکه چگونه وابسـته به فعالیت های بشری است .خلاصه اینکه :میانگین بلند مدت شرایط جوی یک منطقه را اقلیم گویند. اقلیم خود عاملی مهم و تاثیر گـذار بـر چگـونگی شکل گیری پدافند غیر عامل است.یا می توان گفت اساس شکل گیری فیزیکی معماری بر پایه ی پدافند غیر عامل،اقلیم است.عناصر معماری وعملکـرد آنهاهمواره از عناصر و عوامل آب و هوایی متأثر بوده و هستند. یکی از این عناصر، مکان یابی است. در این رابطه دو عنصر دماو باد بیشترین نقـش را بـر عهده دارند.عنصر بعدی نظم و جهت گیری بناست. علی رغم تغییرات فصلی و محلی زاویه تابش آفتاب و در نتیجه طول زما ن و شدت تـابش خورشـید، در نظر گرفتن این پارامتر و محاسبه آن درمعماری و شهرسازی امری ضروری واجتناب ناپذیر است. مصالح و مقاومت آنها نیز از دیگـر عناصـر اسـت. محیط و طبیعتمعمولاً مواد و مصالح مورد نیاز و سازگار یا اقلیم رادر اختیار انسان قرار میدهد . به طور کلی یک مجموعه ی معماری مـی بایسـت بـرای مقابله و مقاومت در برابر نیروهای حاصل از عناصر و عوامل آب وهوایی نظیر افت و خیز های درجه حرارت ،تغییرات رطوبت ،باران و بار سـنگین بـرف و یخ ونیروی باد و فشار طراحی شـود . ایجـاد حـرارت مناسـب و تهویـه مطبـوع در فضـای داخلـی بنـا یکـی دیگـر از مـوارد مربـوط بـه معمـاری اسـت
.پناهگاههای زیر زمینی امروزه نیز در پدافند غیر عامل مورد استفاده و توجه قرار می گیرند. ساختمانهای مدفون در برابر حملاتی غیر از انفجارهایعمیـقِ بمبها، بسیار مقاوم و قابل اطمینان می باشند ... . یک سیستم ساختمانیکاملِ زیر زمینی که متصل به تونلهای ارتباطی باشد می تواند مقر دفاعی نیرومنـدی را تشکیل دهد...تونلهای عمیق بمنظور عملیات اجرائی و فرماندهی و همچنین نگهداری و انبار کردن آمادهای ضروری و حیـاتی بسـیار مناسـب هسـتند . همچنین پناهگاههای غاری معمولأ با تونل زدن در دامنه تپه ها،داخل بریدگیها،سراشیب ارتفاعات و یا حفاری در زمینهـای مرتفـع احـداث مـی شـوند. از آنجا که پوشش بالا سر پناهگاه غاری، دست خوردگی پیدا نمی کند، چنانچه مدخل آن پوشیده شود احتمال کشف نیز نسبت به سایر پناهگاههـا بسـیار کم است.
شکل شماره : 1 اولین شواهد دخالت بشر درشکل سر پناهش را درکوه ها و غار ها می توان یافت.
تمامی نکات گفته شده و تاثیرشان بر نمونه های موردی را در ادامه شرح خواهیم داد.در ابتدا مختصرا به معرفی نمونه های موردی می پردازیم..
.4 شهر زیر زمینی اویی(نوش آباد)
اویی تونلی است دست کند که در دوره های مختلف تاریخی کاربرد دفاعی و نظامی داشته است. این اثـر در سـال 3131 و بصـورت اتفـاقی کشـف شد.شهر نوش آباد در 7 /5 کیلومتری شهر تاریخی کاشان قرار گرفته است. اویی واژه ای است در گویش کاشانی، معـادل آهـای در فارسـی معیـار و از اصواتی است که برای آگاهی دادن و صدا زدن به کار می رود. اهالی منطقه می گویند به لحاظ تو در تو بودن و تاریک بودن شـهر زیرزمینـی در قـدیم افراد برای پیدا کردن یکدیگر با صدای بلند با کلمه (اویی ) همدیگر را صدا میکرده اند.
شکل شماره : 2 راه رو ها و فضای تقسیم درون آنها
آنچه باستان شناسان در شهرزیرزمینی نوش آباد(اویی) و در طی دو فصل کاوش به دست آورده اند، فضاهای معماری شـامل کانـال هـای پـیچ در پـیچ و منشعب شده از یکدیگر،اتاق ها یا فضاهای زندگی با پلان های متفاوت در چندطبقه،پلکان ها ،چاه ها و حتی مسیر عبور قنات هـا در داخـل ایـن شـهر بـا ساختارهای متراکم و پیچیده است.طبقات مختلف این شهر به وسیله کانال های عمودی و افقی به هم مرتبط می شوند.عمق ایـن شـهر بـه حـدود02 متـر می رسد.و از 3 طبقه تشکیل شده است
شکل شماره : 3 پلان شماتیک ازنحوه ی چیدمان اتاق ها در شهر نوش اباد
.5 شهر زیر زمینی درینکویی
کاپادوکیه منطقه ای تاریخی و منحصر به فردی در ترکیه است. که علاوه بر معماری زیبای سخره ایش، گنجینه ای پنهان را در دل خود نهفتـه دارد.مجموعه ای از شهرهای زیر زمینی که در کنار هم یک کلونی اجتماعی را پدید اورده اند.در این میان (درینکویی) یکی ازین شهر های زیـر زمینـی است که احتمالا توسط هیتی ها و در 0222 سال پیش بوجود امده است.و در دوره های بعد گسـترش ودر طـول زمـان، زنـدگی در آ ن تکامـل یافـت. این شهر از11 طبقه تشکیل شده است و در حدود 58 متـری عمـق زمـین قـرار دارد.ایـن شـهر در قـرن 7 کشـف شـد و در دوره ی بیـزانس گسـترش یافت.(شکل (4
شکل شماره : 4 نمایی از منطقه ی تاریخی کاپادوکیه
شکل شماره 5و: 6 برشی از شهر زیر زمینی درینکویی
در مورد شهر (اویی) باید گفت افکار وعوامل دفاعی بیشترین نقش را در شکل گیری آن ایفا میکند.یک فضای زیستی ،دفاعی کـه تقریبـا شـرایط نسـبی یک زندگی را در زمان بحران در بر می گیرد.مجموعه ای از فضا های بزرگ و کوچک که با راه رو های خمیده به هم متصـل مـی شوند.مسـاحت ایـن شهر حدود 6 کیلومتر است.که تنها 622 متر از آن کاوش شده است.خاک منطقه از نوع رس است.با استحکام بسـیار بـالا.همین باعـث شـده تـا مقنیـان زمان زیادی را صرف کندن این شهر کنند.ابعاد و اندازه ها در شهر اویی جالب توجه است.بجز ورودی، تقریبا ارتفاع تمامی نقاط به انـدازه ی قـد انسـان اســت.حدود 172)تــا 0 متر).ابعــاد ورودی در اویــی تقریبــا 1در 1/8 اســت.اکثر ورودی هــای اصــلی از پایــاب قنــات هاســت و بــه صــورتی پنهان.(شکل)(7شکل(5
