بخشی از مقاله
خلاصه
در سال های اخیر با رشد جمعیت شهرها در ایران، شاهد معضلاتی هم چون آلودگی هوا، آلودگی صوتی، ترافیک گسترده، تخریب محیط زیست و موارد فراوان از این قبیل هستیم. با توجه به اهمیت توجه به توسعه پایدار در مباحث شهرسازی و ترافیک شهری نیاز به فراهم نمودن وضعیت مناسب فضاهای عبور و مرور عابرین پیاده برای رسیدن به اهدافی چون کاهش ترافیک، ایمنی ترافیک، کاهش آلودگی های زیست محیطی، کاهش حمل و نقل موتوری و مواردی از این قبیل به شدت حائز اهمیت است. در کشور ما معمولا مجموعه عوامل محدودکننده در حوزه پارامترهای فیزیکی خاص بررسی شده و به بررسی پارامترهای روانی و حسی مردم برای انتخاب پیاده روها توجه کمتری می شود.
در این مقاله از روش نظرسنجی برای جمع آوری داده ها استفاده شده و وزن معیارهای مختلف موثر در وضعیت مناسب عبور و مرور پیاده روها شناسایی شده است. از مزایای این تحقیق شناسایی مهم ترین عوامل تاثیرگذار در کیفیت پیاده روها و در نتیجه رغبت مردم به پیاده روی می باشد. در نتیجه در ادامه با توجه به اطلاعات فوق به بررسی این معیارها در بخشی از منطقه 3 شهر اصفهان با محوریت سه خیابان اصلی آمادگاه، سپه و استانداری که پیاده روهای آن ها با مشکلات بالایی دست به گریبان است پرداخته شده و پیشنهاداتی برای بهبود وضعیت آن ها ارائه گردیده است.
کلمات کلیدی: تحلیل حساسیت- عابرین پیاده-حمل و نقل پیاده محور- توسعه پایدار
1. مقدمه
از قرن بیستم میلادی و با گسترش وسایل نقلیه موتوری اولویت سفر در بخش حمل و نقل به خودرو داده شده و در برنامه ریزی شهری و حمل و نقل توجه به نیازهای عابرین پیاده بسیار اندک بوده است.[1] یکی از تحولات اخیر در گرایش های جدید شهرسازی جهان توجه به حرکت پیاده و نیازهای آن به عنوان یک موضوع فراموش شده مهم شهری است. پیاده روی یکی از پایدارترین روش های حمل و نقل بوده و می تواند از جنبه های مختلف کالبدی، اجتماعی، زیست محیطی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی سبب توسعه پایدار شهرها گردد.[2] هدف از ایجاد سیستم های حمل و نقل پایدار فراهم کردن موثرترین و راحت ترین راه جابجایی مردم با کمترین میزان مصرف انرژی، مقبول ترین هزینه، کمترین ترافیک و کمترین اثرات سوء زیست محیطی نظیر آلودگی هوا و صدا می باشد.
حال سیستم حمل و نقل پیاده در مقایسه با دیگر سیستم های حمل و نقل شهری خصوصیات و مزایای گسترده تری دارد. مواردی چون انعطاف پذیری، ارزانی، مصرف پایین انرژی و … از این جمله است.[3]برای دستیابی به جامعه ای پیاده محور نیاز به وجود ابزارهایی عملی برای ارزیابی اثرات مدیریت حمل و نقل، کاربری زمین، تاثیر برنامه ها و سیاست های اتخاذ شده بر کیفیت و ایمنی محیط های عبور عابرین پیاده به طور جدی وجود دارد تا اولویت بندی سیاست های پیش رو را با محوریت بهبود شاخص های کیفیت محیطی و افزایش گسترش حمل و نقل پیاده محور انجام دهند.[4] بیشتر ارزیابی های انجام شده دارای عوامل محدودکننده ای می باشند به طوری که در برخی از آن ها تنها یک یا دو عامل محیطی مخصوصا خصوصیات فیزیکی مورد بررسی قرار گرفته اند بدون اینکه به تعدد و پیچیدگی سایر مولفه های محیط که ممکن است رضایت افراد را تحت تاثیر قرار دهد توجه شود.[5]
در پژوهش هایی که به ارزیابی عبور و مرور عابرین پیاده می پردازد نیاز است علاوه بر توجه بر روی ابعاد احساسی مانند زیبایی و مولفه های ظاهری پیاده روها، توجه خاصی به سایر مشخصات روانی همانند اجتماع پذیر بودن و یا حس امنیت عابرین پیاده از حضور در پیاده روها انجام شود.[6]با توجه به توضیحات فوق و به دلیل اهمیت شناخت معیارهای موثر در کیفیت پیاده روها و لزوم ارائه پیشنهادات برای بهبود وضعیت پیاده روها در این پژوهش پس از شناسایی میزان اهمیت معیارهای موثر در کیفیت پیاده روی دو خیابان در بافت مرکزی شهر اصفهان که با مشکل جدی در حمل و نقل عابرین پیاده مواجه بوده اند انتخاب شده است و ارزیابی کیفیت پیاده روها همراه با ارائه پیشنهاداتی برای بهبود آن ها تهیه شده است.
2.تعریف مسئله
پیاده روی ساده ترین نوع جابجایی بین مبدا و مقصد بوده و تنها گونه ای از حمل و نقل است که به صورت مستقل و غیر وابسته به هیچ گونه ابزار یا وسیله خارجی امکان پذیر می باشد:"حرکت پیاده، طبیعی ترین، قدیمی ترین و ضروری ترین شکل جابجایی انسان در محیط است و پیاده روی هنوز مهم ترین امکان برای مشاهده مکان ها، فعالیت ها و احساس شور و تحرک زندگی و کشف ارزش ها و جاذبه های نهفته در محیط است."[7]در سطح کلان برای جمعیت متقاضی استفاده از حمل و نقل عمومی که روزانه می بایست مسافتی را برای رسیدن به حمل و نقل عمومی پیاده طی کنند کیفیت و ایمنی محیطی مسیرهای عبور عابرین پیاده از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
از این رو در سال های اخیر یکی از محورهای اصلی پژوهش در حوزه برنامه ریزی حمل و نقل شهری و بهداشت عمومی پاسخ به این پرسش بوده است که آیا شاخص هایی از قبیل سرعت بالای وسایل نقلیه و حجم بالای ترافیک، محدودیت پهنه پیاده روها و یا عدم وجود مسیر عابر پیاده ناشی از عدم طراحی درست، ناامنی پیاده روها، روشنایی نامناسب و محدود در پیاده روها و … بر میزان حمل و نقل پیاده موثر است یا خیر؟ برنامه ریزان حمل و نقل شهری سعی بر آن دارند تا با پایش کیفیت محیطی مسیرهای عبور عابرین پیاده به عنوان یکی از راهکارهای مهم ترویج حمل و نقل پیاده محور در جهت تحقق مبانی حمل و نقل پایدار گام بردارند.[8]
پژوهش های مختلفی برای بررسی ارتباط نحوه طراحی شهری و حرکت عابرین پیاده انجام شده است. ولز و همکاران با در نظر گرفتن دو محیط حرکتی با خصوصیات محیطی مناسب و نامناسب نشان داده اند گزینه با خصوصیات محیطی مناسب تمایل افراد برای حرکت در پیاده روها را افزایش می دهد.[9] شریور در پژوهش خود نشان داده است تشویق عابرین پیاده به استفاده بیشتر از پیاده روها بدون نیاز به زیبا سازی بیشتر تنها با طراحی صحیح پیاده روها امکان پذیر است.[10] مهتا و همکاران در پژوهش خود نشان داده اند رفتار حرکتی افراد در پیاده روها از خصوصیات مختلف فیزیکی، اجتماعی و محیطی موجود در مسیر حرکتی ناشی می شود.[11] پامانیکابد و همکاران در پژوهش دیگری با درنظرگیری خصوصیات فیزیکی و محیطی پیاده روها شاخصی به عنوان شاخص کیفی برای ارزیابی عملکرد پیاده روها تعریف کرده اند.
هدایت و همکاران در مطالعات خود به این نتیجه رسیده اند که پارامترهای کیفی که از سوی عابرین قابل درک است اثر مهمی در عملکرد پیاده روها ایفا می کند و در نتیجه پیشنهاد کرده اند برای ارزیابی عملکرد پیاده روها در کنار شاخص های سنتی چون سرعت، حجم و ظرفیت شاخص های کیفی قابل درک نیز مورد بررسی قرار گیرد.[12] در مطالعه دیگری فریمان و همکاران ثابت کرده اند حافظه قبلی از حضور در یک مسیر مشخص بر رضایت افراد از حمل و نقل عمومی هم چون حرکت در پیاده روها تاثیر بالایی دارد به طوری که افراد براساس معیارهایی چون شلوغی، کیفیت هوا، وجود درخت و فضای سبز، نوع آسفالت یا سنگ فرش و موارد مشابه مسیر حرکت خود را انتخاب می نمایند.[13]
3.اهداف تحقیق
·بررسی چالش های حمل و نقل پیاده محور در کلان شهرها
·شناسایی و اولویت بندی چالش های موجود در حمل و نقل پیاده محور در منطقه مورد مطالعه
·بررسی منطقه مورد مطالعه از حیث چگونگی وضعیت این چالش ها در منطقه
·ارائه پیشنهادات اجرایی برای حل معضلات فوق در منطقه
4. مبانی نظری پژوهش
1؛-4توسعه پایدار شهری
طبق تعریف کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه - - WCED توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای امروز را بدون به مخاطره انداختن قابلیت ها و پتانسیل ها برای نسل آینده فراهم سازد.[14] به بیان دیگر توسعه پایدار سرمایه گذاری به قدر کافی در زمینه بهداشت، آموزش، جمعیت و محیط زیست است به طوری که بدهی اجتماعی برای نسل های آینده به وجود نیاید.[15]نظریه توسعه پایدار شهری به بیان موضوع نگهداری منابع برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین و وارد کردن کمترین ضایعات به منابع تجدیدناپذیر اشاره دارد.[16] به نظر پیترهال توسعه پایدار شهری شکلی از توسعه امروزی است که توان توسعه مداوم شهرها و جوامع شهری نسل های آینده را تضمین می کند.[17] از دید حمل و نقل نیز تحقق یک شهر پایدار شامل توسعه تراکم هایی است که بتواند حمل و نقل عمومی، پیاده روی و دوچرخه سواری را به عنوان گزینه های اصلی مطرح سازد.[18] اهداف حمل و نقل پایدار عبارتند از
·جابجایی مردم و کالا با حداکثر بازدهی در استفاده از منابع
·کاهش وابستگی به خودرو
·تغییر سیستم حمل و نقل قالب از وسایل نقلیه موتوری به پیاده روی و دوچرخه سواری
·افزایش بهره وری انرژی و کاهش آلودگی در وسایل نقلیه موتوری
·داشتن حمل و نقل ایمن و راحت
·کاهش نیاز مردم به انجام سفر شامل میزان حجم و طول سفر19]و[20
کاهش آلاینده ها، حفظ و نگهداری زمین و کارآمدتر کردن حمل و نقل همراه با ارتقا کیفیت زندگی باید در اولویت برنامه ریزی شهرها قرار گیرد. ایجاد ساختاری برای دستیابی به توسعه پایدار جهانی نه از طریق راه حل های فنی و تکنولوژیکی بلکه از طریق الگوها و راهکارهای بین المللی می تواند راهگشای بسیاری از مسائل زندگی شهروندان در سراسر دنیا باشد.[3]تشویق به حرکت پیاده و ایجاد پیاده راه ها و تسهیلات مرتبط از همین منظر مورد توجه قرار گرفته و مطالعات مختلف بیانگر سابقه بیش از سه دهه ای کشورهای پیشرو در این زمینه می باشد.[22] پیاده روها به عنوان کانون های رشد در شهرها عمل کرده و بستر مناسب را جهت اصلاح و تحریک فضاهای پیرامونی خویش و به منظور پیاده سازی رویکرد توسعه پایدار مهیا می سازند.[23]
2؛-4جایگاه عابر پیاده در نظام حمل و نقل
پیاده روی هم چنان به عنوان مهم ترین امکان برای مشاهده مکان ها، فعالیت ها و احساس شور و تحرک زندگی و کشف ارزش ها و جاذبه های نهفته در محیط به شمار می رود. پیاده روی دارای اهمیت اساسی در ادراک هویت فضایی، احساس تعلق به محیط و دریافت کیفیت های محیطی است.[24]امروزه تاکید بیش از حد بر حرکت سواره و حل مسائل مختلف آن و غفلت از ساماندهی و برنامه ریزی برای حرکت پیاده یکی از نقایص شهرسازی مدرن محسوب می شود. در این راستا بازیابی و توسعه فضاهای پیاده به یکی از محورهای برنامه ریزی و طراحی شهری بدل شده که از آن به عنوان"جنبش پیاده گستری"یاد می شود.
جنبش پیاده گستری الگوها و روش های جدیدی برای حل مسائل شهری ارائه داده که موجب تحولی عمیق در نظریه ها و روش های شهرسازی به ویژه در عرصه ساماندهی فضاهای شهری شده است.[24]میزان قابلیت پیاده مداری در فضاهای شهری ارتباط مستقیم به امنیت، دلپذیری و جذابیت محیط، دسترسی،پیوستگی، مسائل فرهنگی اجتماعی، ارتباط بین کاربری و حمل و نقل و غیره دارد. جین جیکوب معتقد است که پیاده راه به عنوان فضای عمومی شهری قادر است مردمی که یکدیگر را نمی شناسند در صفحه ای از اجتماع گردهم آورد که این مهم احساسی از اطمینان، هویت و حیات اجتماعی را برای ساکنین شهر به همراه دارد.[25]
به گفته سرکولین بوچانان:"شرایطی که فرد بتواند با آزادی کامل در یک محیط شهری گام بردارد و به اطراف بنگرد مهم ترین نشانه کیفیت تمدن آن محیط به شمار می رود."[26]در مجموع از اهداف ساخت پیاده روها می توان به مواردی چون تشوبق مردم به پیاده روی، افزایش زیبایی شهر، تسهیل رفت و آمد مردم در جهت دسترسی به یک مقصد خاص، فراهم کردن محیط هایی برای تفریح و نظاره کردن چشم اندازهای جالب، کاهش تصادفات، کاهش آلودگی های زیست محیطی، حفظ منابع طبیعی، ایجاد تحرک و جنب و جوش در فضاهای شهری، افزایش سلامت و نشاط در سطح جامعه، حفظ و احیا بافت های قدیمی و تاریخی در محورهای خاص، افزایش تحرک و پویایی در فعالیت های اقتصادی اشاره نمود.
-5معرفی منطقه مورد مطالعه
منطقه 3 شهرداری اصفهان یک تقسیم شهری درونی و غیرحاشیه ای از کلان شهر اصفهان است. این منطقه از جنوب به خیابان های کمال اسماعیل و مشتاق اول در حاشیه رودخانه زایتده رود، از شرق به خیابان بزرگمهر، از غرب به خیابان های چهارباغ عباسی و چهارباغ پایین و از شمال به خیابان های سروش و مدرس محدود می شود. از ویژگی های بارز این منطقه وجود کاربری های فراوان جاذب سفر در آن می باشد که در بیشتر ساعات روز با تراکم وسایل نقلیه مواجه است. هم چنین قسمتی از منطقه طرح ترافیک اصفهان نیز در این منطقه قرار دارد. اصلی ترین دلیل اهمیت این منطقه در مبحث پیاده مداری وجود مسیرهای تردد پیاده پراهمیتی تظیر چهارباغ عباسی، چهارباغ خواجو، استانداری، فردوسی، سپه و آمادگاه در آن می باشد.
در این پژوهش خیابان های آمادگاه، استانداری و سپه درنواحی مرکزی و غرب منطقه 3 شهرداری اصفهان به عنوان نمونه موردی تحت بررسی بیشتری قرار گرفته است. این خیابان ها با توجه به مجاورت با بافت تاریخی میدان امام، بافت تجاری خیابان چهارباغ عباسی و محدوده بازار سنتی اصفهان از اهمیت بسیار بالایی در راستای پیاده مداری برخوردار است. شکل زیر موقعیت خیابان های ذکر شده در منطقه مورد مطالعه موردی را نشان می دهد.
