بخشی از مقاله
بررسی عناصر معماري پایدار در معماري سنتی اقلیم سردسیر(همدان) چگونگی استفاده از این عناصر در معماري امروز کشور
چکیده :
مسئله اصلی در معماري معاصر جهان امروز، قطع ارتباط میان معماري بومی و نیازهاي مدرن است. ضروري است تا متدهاي استفاده شده در دنیاي قدیم را به منزله سمبلی از راهحلهاي سبز یادآوري کرد و سپس، آنها را توسط پیشرفتهاي تکنولوژیک عصر حاضر با دنیاي جدید تطبیق داد. یکی از سمبلهاي معماري پایدار، معماري سنتی ایرانی است که به موضوعهاي اکولوژیکی و کارایی انرژي، هم به لحاظ پایین بودن قیمت اولیه و هم به لحاظ پایین بودن قیمت جاري و کارکردي بنا، پاسخگو بوده است. دلیل لزوم مرور راه حلهاي گذشته براي تطبیق با شرایط سخت آب و هوایی، این است که معماري آن روزها حاصل پروسه متداوم معماري محلی بوده است که از نسلی به نسل دیگر در طی زمانی طولانی منتقل شده است و جایگاه و پیوستگی آنها توسط آزمون و خطا طی صدها سال آزمایش میشد.توجه و بازگشت به زمانهایی که هنوز استفاده از انرژيهاي فسیلی و تجدیدناپذیر متداول نشده بود، میتواند راهگشاي دستیابی به راه حلهاي بسیار ارزشمندي براي استفاده مؤثر از انرژيهاي پاك در اختیارمان قرار دهد. معماري پایدار،داراي اصول و قواعد مخصوص خود است و به طور کلی این شش اصل را در بر می گیرد : حفظ انرژي، هماهنگی با اقلیم ،کاهش استفاده از منابع جدید مصالح ، برآوردن نیاز هاي ساکنان ، هماهنگی با سایت ، کل گرایی.
به هر حال برخی از راه حل هاي پیشبینی شده توسط پیشینیان با تکنولوژي آن زمان تطابق داشته اما اکنون با پیشرفت تکنولوژي می توان راهکارهاي بهتري برگرفته از راهکارهاي سنتی به کار برد.به عنوان مثال به کار بردن دیوارهاي قطور یک متري در زمان حاضر نمیتواند راهکارمناسبی براي جلوگیري از انتقال حرارت و نفوذ سرما باشد ویا لااقل بهترین راه نیست. اما یک جهت گیري صحیح نسبت به باد مزاحم میتواند در هر زمانی مناسب باشد. در این مقاله سعی می شود با مطالعه در مورد ویژگی هاي معماري سنتی از نظر پایداري و با توجه به نکات مثبت و قابل تطبیق شیوه زندگی امروزي و با بهره گیري از مزایاي تکنولوژي در طراحی محیط مسکونی فرصتی فراهم شود که در ادامه روند مذکور و در تطبیق و ترکیب آن با شرایط زمانی حال در راستاي توسعه پایدار گام هاي بیشتري برداشته شود.
واژه هاي کلیدي : معماري پایدار ، معماري سنتی مناطق سردسیر ،
.1 مقدمه :
»هیچ خانه اي نباید روي تپه باشد بلکه باید جزئی از آن و برآمده از طبیعت باشد و متعلق به آن تا تپه و خانه با هم زندگی کنند و خوشحالی هر یک به لحاظ وجود دیگري باشد.« فرانک لوید رایت در مبحث انسان شناسی یک عنصر لاینفک دررابطه با انسان مطرح می شود که آن طبیعت است و در واقع طبیعت قانون حاکم بر زندگی انسان است .طبیعت قابل انکار نیست . ما جزئی از طبیعت و طبیعت جزئی از ما است . این طرز تفکر همان رخدادي است که ما در معماري اصیل ایرانی شاهد آن هستیم که در ساده ترین شکل خود در خانه هاي ایرانی ظهور مییابد. این طرز فکر در حال حاضر مورد توجه پیشگامان مدرن است و به گفته آنها هر معماري که تابع قوانین طبیعت باشد و آن را نقض نکند در طول زمان ارزش خود را حفظ میکند و به گونه اي آن را معماري پایدار در طبیعت می نامند .و در این طرز فکر معماري اي پایدار است که به موازات طبیعت باشد نه عمود برآن .زیرا طبیعت قانونی با ارزش هاي ثابت است که در طول زمان تغییر نمی کند و براي همگان ثابت است.
آرامگاه بوعلی سینا اثر سیحون در شهر همدان، پارك جمشیدیه اثر مهندس پاسبان حضرت، مجموعه مسکونی شوشتر نو اثر کامران دیبا، آرامگاه نادر افشار در مشهد اثر سیحون در تمام این نمونه ها ما شاهد حضور طبیعت به عنوان یک عنصر لاینفک هستیم و ویژگیهاي زیر به وضوح در آنها دیده میشود:
• حداقل دخالت در طبیعت و حضور محسوس طبیعت در این اثرها
• استفاده از مصالحی کاملا منطبق با طبیعت
• پیروي و هماهنگی با اجبارهایی که طبیعت حکم میکند.
• پیروي از فرمهایی که طبیعت ایجاب میکند.
معماري ایران همچون درختی تناور است با ریشه هایی سخت در خاکی تغییرناپذیر (طبیعت تغییر نمی کند.) این خاك تغییرناپذیر در واقع حاوي همان ارزشهایی است که براي انسان سنتی اهمیت دارد. صنعتگر هنر ایرانی در همه مراحل زنگی خود تحت تأثیر شریعت (اصول الهی) بوده است و اصول الهی نیز همان اصول حاکم بر طبیعت است بنابراین معماري ایرانی نیز باز برگرفته از طبیعت است . انسان در خا ك زندگی می کند و او در زمین مرکز هر چیزي است چون نماد خداست و خدا نیز مرکز هر چیزي است. انسان از طبیعت اطراف خود که براي او نمادي از حق است استفاده کرده و به گونه اي آنها ر ا در معماري خود به کار می برد تا این طبیعت او را به اصل و حق راهنمایی کند.
.2 مفهوم معماري پایدار :
تعریفی از توسعه پایدارکه عموماًپذیرفته شده ،تعریف مندرج در در گزارش برونتلند است که طبق آن "توسعه پایدار"آن گونه توسعه اي است که نیازهاي نسل حاضر را بدون مصالحه و صرف نظر از توانایی نسل آینده در برآوردن نیازهایشان تأمین نماید.(گلکار،(45:1379
کاربرد مفاهیم پایداري در معماري ،مبحثی تازه را به نام معماري پایدار اکولوژیکی،معماري سبز و معماري زیست محیطی باز کرده است که همگی اینها داراي مفهوم یکسانی هستند و بر معماري سازگار با محیط زیست دلالت دارند .(سفلایی،(63:1383
.3 اصول معماري پایدار :
برخی از نظریه پردازان معتقدند که پایداري محیطی در عرصه کار معماران با اهداف زیر تبیین می شود:
• مصرف منابع انرژي در کمترین حد ممکن
• استفاده از مصالح تجدید پذیر
• حفاظت عرضه انرژي و بازیافت کامل آن بدون ایجاد آلودگی
از نظر این افراد معماري پایدار بر این نکته استوار است که ساختمان جزیی کوچک از طبیعت پیرامونی است و باید به عنوان بخشی از اکوسیستم عمل کرده و در چرخه حیات قرار گیرد.
برخی دیگر از نظریه پردازان معماري پایدار را نوعی طراحی مردمی می دانند.و لذا از نظر آنها کیفیت فضاهاي داخلی ساختمان اهمیت ویژه اي می یابند. بدون تردید کیفیت مطلوب بدون توجه به طبیعت ، نورگیري مناسب فضاها ، و تهویه مطبوع فراهم نمی آید.در ضمن از آنجا که پایداري و ماندگاري خود ساختمان به عنوان یک پدیده مد نظر است ، لذا ساختم با کیفیت بالا و استفاده از مصالحی با قابلیت ماندگاري طولانی نیز باید در نظر گرفته شود.
دسته اي از معماران نیز به مفهوم " ساخت و ساز پایدار " اشاره کرده و آن را این چنین تعریف می کنند : مدیریت یک محیط پاك و سالم بر اساس بهره برداري موثر از منابع طبیعی و اصول اکولوژیکی" که بر این اساس هدف از طراحی ساختمان هاي پایدار کاهش آسیب آن بر روي محیط و منابع انرژي و طبیعت است که شامق قوانین زیر می باشد :
• کاهش مصرف منابع غیر قابل تجدید
• توسعه محیط طبیعی
• حذف یا کاهش مصرف مواد سمی و یا آسیب رسان بر طبیعت در صنعت ساختمان سازي.
با جمع بندي نظرات و ایده هاي تمام نظریه پردازان فوق می توان گفت :
برخی از بنا ها داراي ویژگی ها و خصوصیاتی هستند که آنها را در زمره بناهاي پایدار قرار می دهد، اصولی که باید رعایت شود تا یک بنا به عنوان یک معماري پایدار طبقه بندي شود عبارتست از :
. 1-3 حفظ انرژي : بنا باید طوري ساخته شود که ناز ساختمان به سوخت هاي فسیلی را به حد اقل برساند.
. 2-3 هماهنگی با اقلیم : بناها باید طوري طراحی شوند که با اقلیم و منابع انرژي موجود در محل احداث هماهنگی داشته و کار کند.
. 3-3 کاهش استفاده از منابع جدید مصالح :ساختمان ها باید به گونه اي طراحی شوند که میزان استفاده از منابع جدید را تا حد ممکن کاهش داده و در پایان عمر مفید خود براي ساختن بناهاي جدید خود به عنوان منبع جدید به کار روند.
. 4-3 برآوردن نیاز هاي ساکنان : در معماري پایدار برآورده شدن نیاز هاي روحی و جسمس ساکنان از اهمیت خاصی برخوردار است.
. 5-3 هماهنگی با سایت : بنا باید با ملایمت در زمین سایت خود قرار گیرد و با محیط اطراف سنخیت داشته باشد.
. 6-3 کل گرایی : تمام اصول معماري پایدار باید در یک پروسه کامل که منجر به ساخته شدن محیط زیست سالم می شود تجسم یابد.(جنکز،چارلز،(1997
.4 تحلیل اطلاعات اقلیمی همدان :
آب و هوا و اقلیم همدان یک اقلیم بسیار سرد با زمستانهاي طولانی و یخبندان زیاد میباشد که توضیح بیش از حد در این زمینه مارا از اصل موضوع دور می نماید و از حوصله این بحث خارج است، لذا به تحلیل اقلیمی همدان بسنده می کنیم.تقویم نیاز اقلیمی شهر همدان نشان می دهد که در قسمت اعظم سال، سرماي زمستان مساله اصلی در این شهر است .درحدود 3.5 تا 4.5 ماه از سال، دما به زیر صفر می رسد و احتمال یخبندان در شب وجود دارد که ضرورت مقابله با یخبندان در همدان را بیان می کند. زمستان در این شهر 4.5 تا 6 ماه بطول می انجامد و دما پایین تر از 4 درجه می باشد که احتمال وقوع فاکتور سرمایی باد (chill factor) را به همراه خواهد داشت. لذا حفاظت بنا در برابر باد سرد جنوب غرب ضرورت دارد .نیاز به وسایل گرماساز در بنا درحدود 7 تا9.5 ماه ازسال وجود دارد. ضرورت به حداقل رساندن مصرف سوختهاي فسیلی و در نتیجه حداکثر بهره گیري از انرژ ي گرمایی خورشید در 9 ماه از سال ضرورت دارد .کارآمد بودن مصالح خازن حرارتی در تمام طول سال ضرورت استفاده از انرژي زمین وجداره هایی با خاصیت خازن حرارتی را نشان می دهد .نیاز به سایه فقط در 5 ماه از سال از ساعت 9 صبح تا 5.5 بعدازظهر وجود دارد که ضرورت طراحی صحیح سایه بان را نشان می دهد .کارآمد بودن تهویه طبیعی درحدود 4 ماه از سال حداکثر بهره گیري از باد مطلوب جنوب شرق و جنوب غرب براي تهویه طبیعی را ضروري می سازد .
.5 تطابق معماري سنتی مناطق سردسیر با اصول معماري پایدار :
. 1-5 آب و پوشش گیاهی : آب و پوشش گیاهی نه تنها در بهبود شرایط فیزیکی بلکه براي کمک به آرامش روحی و بصري عنصر مهمی به شمار می آید. این عنصر هم در طراحی شهري و هم در معماري بناها از اهمیت خاصی بر خوردار است. پوشش گیاهی به تعدیل دماي هوا و سالم سازي محیط کمک کرده و در کنترل باد نیز سهم بسیاري دارد. پوشش گیاهی اعم از درخت ، درختچه ، گیاهان خزنده و ... به خرد اقلیم یک ساختمان و در نهایت به بهبود خرد اقلیم شهر کمک بسزایی می نماید. معماران سنتی به تجربهادگرفتهی بودند که خصوصاً در مناطق سرد سیر باید از درختان خزان پذیر استفاده کرد تا در تابستان از سایه و خنکی آن استفاده شود و در زمستان با ریختن برگ آنها اجازه ورود نور را به داخل خانه بدهد.
. 2-5 استفاده از حداقل تهویه : در مناطق سرد سیر به دلیل برودت و سرماي زیاد هوا تا حد امکان باید از تهویه پرهیز نمود که در معماري سنتی کشورمان در این مناطق این مهم با استفاده از پنجره ها و باز شو هاي کوچک تامین شده است.
. 3-5 جهت گیري صحیح در برابر باد : به طور کلی هر گاه انسان با یک عامل محیطی برخورد نماید دو راه در پیش دارد : یکی اینکه با صرف هزینه زیاد به مقابله با آن بپردازد و یا اینکه نظیر معماران سنتی ایران راه دوم یعنی با استفاده از یک عامل محیطی دیگر تاثیر نامطلوب آن را خنثی نماید. باد ها هز حیث جهت و سرعت وزش با یکدیگر متفاوتند، با توجه به جهت و سرعت وزش باد ها برخی از آنها مطلوب و برخی نا مطلوب به شمار می آیند.
فرم بنا و محل قرار گیري باز شو ها نیز باید با توجه به باد طراحی شوند به طور کلی در اقلیم سرد باید ساختمان کاملا در مقابل باد سرد محافظت شود. فرم بنا باید به طریقی باشد که باد سرد حداقل اصطکاك با بنا را داشته باشد و به سرعت دور شود.در این قسمت از ساختمان باید از عایق حرارتی ضخیم و یا مصالحی که در مقابل انتقال حرارت مقاوم هستند استفاده نمود.(قبادیان،1385،(10
. 4-5 قرار گیري شهر در دامنه کوه : به چند دلیل شهر هاي مناطق کوهستانی را اغلب در وسط کوهپایه و در سمت جنوبی آن بنا می کردند:
