بخشی از مقاله
چکیده
استفاده بیش از حد از آفتکشهاي شیمیایی در تولید محصولات کشاورزي باعث بروز اثرات زیانبار مختلفی مانند بقایاي آفتکشها میگردد. در جمهوري اسلامی ایران و در زمینه اندازهگیري میزان باقی مانده آفتکشها بصورت پراکنده و جداگانه مطالعاتی صورت گرفته است، اما متاسفانه این مطالعات بر اساس یک برنامه و راهبرد نبوده است. از سویی دیگر طی سالهاي اخیر نحوه آزمایش و نمونهگیري جهت اندازه گیري بقایاي آفتکشها در داخل کشور در حال تغییر می باشد .
تجمع سموم بسیار نامحلول در آب درون بدن موجودات و افزایش آنها با گذشت زمان باعث میشود انسان که در انتهاي زنجیره غذایی در طبیعت قرار گرفته است و غذاهایی با منشاء حیوانی و گیاهی مصرف میکند، غلظت بالایی از مواد شیمیایی حاصل از انباشته شدن باقیمانده آفتکشها را درون بدن خود احساس کند. ضرورت مصرف آفت کش ها از یک طرف و احتمال بروز مشکلات بهداشتی و زیست محیطی ناشی از مصرف آن ها از طرف دیگر ایجاب می کند تا با در نظر گرفتن جنبه هاي مختلف تاثیر آنها، برنامهریزي اصولی از زمان ورود و تولید تا مصرف صورت پذیرد. قطعا این برنامهریزي مستلزم تدوین یک استراتژي صحیح و مشخص و الگو قرار دادن آن در تمام مراحل زندگی با توجه به سبک و فرهنگ اسلامی مردم کشور می-باشد.
واژههاي کلیدي: آفتکشهاي شیمیایی، سلامت غذایی، الگوي کشاورزي
مقدمه
سالانه میلیونها تن از آفتکشهاي شیمیایی براي کنترل آفات مضر کشاورزي در جهت افزایش تولید این محصولات استفاده میشود. حدس زده میشود از این حجم آفتکشهاي شیمیایی کمتر از %5 به موجودات هدف برسد. مهمترین نگرانی از نظر کارشناسان محیط زیست در استفاده از آفتکشهاي شیمیایی، نفوذ آنها به خاك و آلودگی آبهاي زیرزمینی می باشد [12] و در صورت بیتحرك بودن این مواد، تجمع آنها روي خاك و سمی شدن براي میکروارگانیزمها، گیاهان، جانوران و انسان است. بزرگترین تبعات استفاده از آفتکشهاي شیمیایی در مقیاس جهانی، آلودگی خاك و آبهاي زیرزمینی میباشد.
قرار گرفتن در معرض آفتکشها باعث بروز مشکلات حاد و مزمن در سلامتی انسان میگردد. براي مثال در معرض قرار گرفتن طولانی مدت به غلظتهاي پایین آفتکشها باعث سرکوب سیستم ایمنی، اختلال هورمونی، کاهش هوش، اختلالات باروري و بروز انواع سرطانها میشود .[9] از میان مشکلات ناشی از استفاده از آفتکشها، بقاي آنها در محیط زیست و نفوذ احتمالی آنها به زنجیرههاي غذایی زیستبومها و انسان از مهمترین مشکلات است .[14] امروزه سموم با حجم وسیعی در مراحل تولید مواد غذایی با منشاء گیاهی به کار می روند ، محصولاتی که با این مواد تیمار شده اند مقداري پسمانده سموم دارند.
این مواد شیمیایی حتی در محصولات فرآوري شده مانند سیب و یا ربگوجه فرنگی نیز کشف شده اند. امنیت غذایی یکی از مسائلی است که امروزه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و به موازات این مساله موضوع سلامت غذا نیز مورد توجه مصرف کنندگان محصولات کشاورزي قرار گرفته است. اکثر سموم ثبات زیادي دارند و با داشتن ترکیبات شیمیایی پیچیده، به آسانی در طبیعت تجزیه نمی شوند بنابراین ضمن تاثیر بر آفات گیاهی، آلودگی محیط زیست و تولیدات کشاورزي را نیز در پی دارند.
اخیرا گزارشی توسط سازمان بهداشت جهانی ارئه شده است که نشان میدهد سالانه 3 میلیون نفر در نتیجه مصرف آفت کش ها در دنیا مسموم شده و حدود 200 هزار نفر دچار مرگ و میر می شوند. نکتهاي که وضعیت را بحرانیتر می کند این است که بسیاري از آفتکشهایی که در کشورهاي توسعه یافته ممنوع شدهاند در کشورهاي در حال توسعه هنوز مورد استفاده قرار می گیرد.[16] اعتقاد بر این است که در کشورهاي در حال توسعه مانند ایران ، وجود مسمومیت هاي ناشی از آفت کش ها ممکن است به دلیل نبود داده ها، تشخیص نادرست و گزارشهاي کمتر از میزان واقعی کاربرد سموم باشد. استفاده بیش از حد از آفتکشها در تولید محصولات کشاورزي باعث بروز پدیده اي به نام بقایاي آفتکشها1 می گردد.
وجود این بقایا به عنوان یک خطر جدي براي سلامتی انسان و آلودگی محیط زیست مطرح است و در صورت عدم مدیریت این بقایا مصرف کنندگان به طور مستقیم غذایی را مصرف می کنند که داراي غلظت زیادي از انواع آفتکشها میباشد.
اثرات جانبی مصرف آفتکشها در کشاورزي ایران
از مجموع 14 میلیون هکتار سطح زیر کشت محصولات کشاورزي ایران 82 درصد آن محصولات زراعی است که این میزان، 88 درصد کل سطح مبارزه شیمیایی را به خود اختصاص داده است. از مجموع 26 هزار تن آفتکش مصرفی در سال 86-85 معادل 73 درصد آن محصولات زراعی بوده است. بنابراین پایش مداوم باقیمانده آفتکشها و همچنین انجام طرح-هایی به منظور تعیین دوره کارنس و حداقل باقیمانده مجاز2 در محصولات زراعی از اهمیت زیادي برخوردار است.
18 درصد اراضی زیر کشت محصولات کشاورزي کل کشور در سال 1386 به محصولات باغی اختصاص داشته و کل تولیدات باغی کشور حدود 13 میلیون تن می باشد. از مجموع آفت کش هاي مصرفی در سال 86 -85 معادل 7000 تن آن در محصولات باغی بوده است. با توجه به اینکه بسیاري از محصولات باغی به صورت تازه مصرف شده و بدون فرآوري وارد سبد غذایی مردم می شوند و از طرف دیگر به دلیل صادراتی بودن اکثر این تولیدات، باقیمانده بیش از حد مجاز آفتکشها در این محصولات می توانند ریشه مشکلات زیادي براي سلامت جمعیت کشور و کاهش محصولات صادراتی و وارد کردن ضربات بسیار به اقتصاد کشور شود.
گزارشهاي چاپ شده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نشان میدهد سالانه 70 هزار نفر به افراد سرطانی کشور اضافه می شوند که 30-40 درصد از علل آنها مربوط به کاربرد سموم شیمیایی و آفتکشهاي مورد استفاده در بخش کشاورزي است. در جمهوري اسلامی ایران و در زمینه اندازهگیري میزان باقی مانده آفتکشها بصورت پراکنده و جداگانه مطالعاتی صورت گرفته است، اما متاسفانه این مطالعات بر اساس یک برنامه و استراتژي نبوده است. از سویی دیگر طی سالهاي اخیر نحوه آزمایش و نمونهگیري جهت اندازه گیري بقایاي آفتکشها در داخل کشور در حال تغییر می باشد. به عنوان نمونه، با استفاده از روش اسپکتومتري، تحرك یونی سه سم مالاتیون ، اتیون و دیکلرووس تعیین و اندازه گیري شده است. همچنین با استفاده از اسپکترسکوپی، روش انتخابگر سریعی براي اندازه گیري آفتکش دیفلوبنزورون در چند نمونه آب میوه ارائه شده است .
طی سالهاي گذشته میزان باقیمانده برخی سموم مانند مالاتیون به روش آنالیز طیفسنجی تبدیل فوریه مادون قرمز3 و روش انتخاب طول موج به کمک الگوي ژنها در آفتکشهاي تجاري اندازه گرفته شده است.[10]
آفتکشها و زنجیرههاي غذایی
در مورد اثرات نامطلوب آفت کش ها مثالهاي متعددي در منابع علمی موجود است. ورود ذرات آفتکشهاي شیمیایی به بدن حیوانات اهلی که گوشت و شیر آن ها مورد استفاده انسان قرار میگیرد نیز از راه هاي آلوده شدن به سموم است. تجمع سموم بسیار نامحلول در آب درون بدن موجودات و افزایش آنها با گذشت زمان باعث میشود انسان که در انتهاي زنجیره غذایی در طبیعت قرار گرفته است و غذاهایی با منشاء حیوانی و گیاهی مصرف میکند، غلظت بالایی از مواد شیمیایی حاصل از انباشته شدن باقیمانده آفتکشها را درون بدن خود احساس کند.
ارگانوکلرینها به طور گسترده در جنگ جهانی دوم به دلیل اثر بلند مدت آنها در کنترل حشرات مورد استفاده قرار گرفتند، اما مصرف اکثر این مواد در دهههاي 1970 و 1980 میلادي در آمریکا، کانادا و اروپا ممنوع گردید. بسیاري از این سموم در چربی هاي حیوانی و انسانی ذخیره می شوند، برخی هم با تاثیر اندوکرینی باعث انقطاع قدرت تولید نسل در حیاتوحش، خصوصا پرندگان و خزندگان میشوند. برخی از این حشرهکشها مانند کلردان نیز میتوانند از طریق پوست جذب شوند.
از دیگر مشکلات ایجاد شده ناشی از قرارگیري در معرض حشرهکشهاي ارگانوکلره جامد ، تشنج است که با تحریکپذیري فوقالعاده شدید مغز و نامنظم شدن ضربان قلب بروز می کند. خوردن گندم آغشته به سم هگزاکلروبنزن - یکی دیگر از حشره کش هاي کلره - می تواند باعث ایجاد تاولهاي پوستی شود. اگرچه تمامی حشرهکشهاي ارگانوکلره پایدار نیستند، اما بسیاري از آن ها در میان ترکیبات پایدار در لیست برنامه محیط زیست سازمان ملل4 قرار می گیرند و شامل آلدرین ، کلردان ، د.د.ت. ، دیلدرین ، اندرین ، هپتاکلر ، هگزاکلوبنزن ها ، میرکس و توکسافن میباشند .[6]
ارتباط میان مصرف سموم در کشاورزي و ناهنجاريهاي زیستی
کودکان نسبت به بقایاي آفتکشها درون مواد غذایی حساستر بوده و درمورد نوزادانی که با شیر مادر تغذیه میشوند باید خطر وجود بقایا در شیر مادر در نظر گرفته شود. مادران شیرده و همچنین زنان باردار را باید از سموم آفت کش و سایر مواد شیمیایی که داراي خاصیت تجمع زیستیاند دور نگاه داشت. اکنون مقالات منتشر شدهاي مبنی بر عبور مواد سمی و شیمیایی از جفت در مادران باردار و انتقال آنها به جنین وجود دارد - در گذشته نزدیک خلاف این تصور میشد - و یکی از دلایل اثبات این مسئله وجود مقدار زیاد مواد شیمیایی در اولین مدفوع نوزادان مورد آزمایش میباشد.
در حدود 91 آفتکش به عنوان مواد شیمیایی که داراي پتانسیل ایجاد اختلال در سیستم غدد درونریز هستند مورد تایید سازمانهاي محیط زیست انگلستان، آلمان، اتحادیه اروپا و برخی کشورهاي دیگر است. اختلال در غدد درونریز باعث می-شود که توانایی ارتباط هورمونی سلولها، بافتها و اندامها در بدن موجود زنده به تاخیر افتاده و در نتیجه ممکن است به صورت کاهش باروري و لقاح، سقط جنین، اختلال در رفتار جنین، ناتوانی سیستم هاي ایمنی و... بروز نماید. اولین بررسی-هاي انجام شده در مورد وجود ارتباط بین بقایاي آفتکشها با اختلال در سیستم غدد درونریز به سال 1949 باز میگردد که نشان از کاهش تعداد اسپرم مردانی که سمپاشی هوایی با استفاده از د.د.ت را انجام می دادند، میدهد .[21]
