مقاله تاملی بر هنر مانایی بر اساس مطالعات آجرهای منقوش لعابدار کاووش های باستان شناسی تپه ربط سردشت و قلاییچه بوکان

بخشی از مقاله

چکیده
دوره مانا دوره ای مهم در شناخت هویت و تاریخ حوزه فرهنگی شمال غرب ایران است که تا اندازه زیادی ناشناخته باقی مانده است دستاوردهای کاووش های باستان شناسی در دهه اخیر نشان میدهد که این دوره تاریخی دارای دستاوردهای مهمی که تاثیر شگرفی در دوران پس از خود گذاشته است مهمترین هدف ما شناخت تاثیروتاثیرات هنری پیش و پس از مانایی است بزرگترین مشکل در این کاوش ترجمه خطوط میخی بود که با حل ان پنجره ایی جدید از دنیای هنر بر روی ما گشوده شد که بعد از اجرهای لعابدار هخامنشی که به عنوان یک شاخص هنری می باشند آجرهای لعاب دار منقوش بوکان که به عنوان نمونه های قدیمی در این خصوص به شمار می روند به طور کلی میتوان گفت در دنیای امروز هر لحظه فعالیت هایی برای جلب نظر به عناصر مواد ساختمانی جدید وجود دارد ولی انس و علاقه بشر به آجر یک علاقه دیرینه است که ریشه های ان را در تاریخ بشری جستجو میکنیم پروفسور دکتر هوفمان عقیده دارد که آجر اختراع و اکتشافی در عصر ما بود که یقینا بعنوان معجزه قرن تلقی میشود.

واژه های کلیدی:آجر- لعابBماناBربطBآجرکاری قبل از اسلام

مقدمه
تپه باستانی قلایچی در شمال شرقی بوکان که برای اولین بار در سال 1363 کاووشهای باستان شناسی در این تپه صورت گرفته بر اساس تقسیم بندی های پیشین سیاسی شهر ربط محتملا خاستگاه دولتشهر موساسیر یکی از مراکز مهم حکومتی فدراسیون ماناها بود اولین مشکلی که در کاوش پیش امد این بود که این منطقه در هزاره اول قبل از میلاد یکی از محوطه های باستانی محسوب میشده که با اولین فصل کاوش در این تپه در وسعتی قابل توجه اجرهایی با نقش الهه های عریان و بالدار بر روی اجرهای لعابدار کشف شد که کاوشگران به دنبال رد پای کشور افتاب در این محوطه شدند این مشکل با کشف اثاری که خط میخی نقاشی شده مانایی بر روی اجر بود حل و ترجمه این خطوط خود سر اغاز یک چالش علمی دیگر شد که ترجمه این خطوط توسط الوین فینکل ازبریتیش میوزیم همزمان با بشاش کنزق که موید یک مطلب بودند و کمک شایانی به حل این مشکل کردند.

وجود این نقشها بر روی اجرها در منطقه سوالی است که هنوز پاسخی به ان داده نشده و باستان شناسان تا کنون به چگونگی استفاده و تهیه رنگ در 3هزار سال پیش در این محوطه دست نیافتند علی رغم وجود پتانسیل های قوی که در این محوطه وجود داشت کمبود بودجه خود مشکلی دیگر را برای کاوشگران بوجود اورده بود در حالی که با اولین فصل کاوش و کشف نقش الهه های بالدار توجه بسیاری از محافل خارجی و داخلی را به خود جلب کرده بود یکی از قدیمیترین مصالح ساختمانی که هم در سازه و ساختار و هم در تزئین ساختمانها استفاده میشود آجر است .به اعتقاد باستان شناسان اولین بار آجر در سرزمین بین الآنهرین اختراع شده است.

نمونه های زیبا و با عظمت کاربرد آجر در معماری ایران باستان نماینده پیشرفت درخشان ایرانیان در تولید و مهندسی کاربرد این مصالح است.در این میان میتوان از زیگورات چغازنبیل -ایوان مدائن - کاخ های فیروز اباد و لرستان در قبل از اسلام و همین طور مساجد جامع اصفهان و یزد گنبد کاووس وارگ ایوان مدائن - ارگ تبریز مربوط به دوران بعد از اسلام نام برد. آجر واژه ای بابلی است آجرهای آغازین بدون قالب بود و شکل منظمی نداشت اما رفته رفته آجرهارو با سایش به صورت منظم و بعد ها با قالب به صورت یک اندازه در آوردند .باستان شناسان قدمت آجر را ده هزار سال می دانند در غرب ایران مانند"تپه حسنلو"از خشت های خام استفاده می شد و از حدود هزاره چهارم پیش از میلاد در فلات مرکزی ایران منطقه سیلک کاشان بقایای کوره های آجرپزی یافت شده است.

به طور کلی صنعت آجرپزی در عهد معماری پیش از هخامنشی تکامل یافته تاجایی که در دوره هخامنشی پخت آجرهای لعاب دار منقوش و برجسته بسیار معمول بود.2بنای زیگورات چغازنبیل در شوش طق کسری در تیسفون پایتخت ساسانیان طاق های بزرگ قصر فیروز آباد فارس بناها و باغ های معلق بابل در عراق از بناهای آجری قبل از دوره اسلامی است که از حیث فنی و هنری شان توجه است. در دوره های مختلف اندازه و شکل آجرها تغییر کرد آجرهای چهار گوش ومستطیل شکل بیشترین کاربرد را در معماری داشت.اندازه آجرها هم از طول و عرض و هم از پهنا و ضخامت به مرور زمان کوچکتر شد.برج های دوگانه خرقان مقبره امیر اسماعیل سامانی شاه کاری در آجرکاری و اجر تراشی است .

همچنین گنبد خاکی وستون های مسجد جامع اصفهان آمیزه ای از هنر هندسه وفن است .سه کاروانسرای - رباط شرف - موزه اجر نام گرفته وانواع برج ها و میل ها ومناره های مختلف مانند برج مهمان دوست در دامغان برج علاءالدین در ورامین میل رادکان در خراسان از بناهای مهم اجری در دوره اسلامی است. در این بناها از روش های مختلف اجر کاری و اجر
تراشی استفاده شده است . استحکام - سختی- رنگ-تنوع اندازه-تولیداسان در دسترس بودن مواد اولیه قابلیت تراش رنگ پذیری بالعاب و رنگ های معدنی کشش و کنش عایق در برابر گرما و سرما
چیدمان راحت و هم خوانی با سایر مصالح همچون کاشی سنگ وگچ از مزایای آجر است که سبب کاربرد زیاد آن در معماری ایران است.

به گفته سیمون آیوازباننمد آجر در معماری ایرانی به یک ذره در مقابل کلان معماری بلکه واحدی است که دردلوبطن معماری مینشیند نقشی تعیین کننده دارد از آجر میتوان در همه فضاها و اجزای معماری مانند سقف دیوار کف و درن بناها پوشش گنبد میل منار و...استفاده کرد.پیدایش ساختمانهای آجری در ایران را میتوان از1250سال قبل از میلاد در بنای چغازنبیل دانست علاوه بر اسکلت
سازی این بنای آجری در سرداب های این معبد وجود آجردردیوارسازی و طاقهای سهمی که به عرض دهنه 4متر و ارتفاع نزدیک به سه متر و هشتاد سانتیمتر ودر عمق ده متر کاربرد داشته که تا به امروز به یادگار مانده است .مجموعه بنای طاق کسری تلفیقی از آجرو خشت و سنگ بوده است که تا به امروز یادگار مانده است.

مجموعه بنای طاق کسری تلفیقی از آجر وخشت و سنگ بوده است به طورخلاصه آجر یکی از مصالح اصلی بنای عظیم تیسفون بوده است.در سدها و پلها که در دوران ساسانیان ساخته شده و از آجر نهایت استفاده برده شده و قوس های مدور باربر با آجرهای مقاوم پوشش شده است که تعدادی از آنها هنوز مورد استفاده می باشد در بناهای دوران اسلامی مانند مسجد جامع اصفهان که گفته می شود قسمت هایی از آن متعلق به قبل از اسلام بوده است در شکل طاق پوشش های مقاوم آجری همراه با اسکلت سازی بنا و ستون های باربر و پی سازی آجری به وجود آمده است.بدیهی است در زمان های مختلف در این مجموعه باستانی فضاهایی در اشکال زیبای معماری سنتی ساخته شده است.
در دوران سلجوقیان بناها با اسکلت سازی و پوشش های آجری ونماها با گلچین های آجری به شکل های مختلف پدید آمده و بالاخره در دوران های بعد ساختمان های آجری طاق پوش رفیع در فرم
دورهای تیز پوشش شده تا در دوران صفویه ساختمانهای آجری با ایوان سازی و پوشش های تیز و کلیل و کلایه تحول بزرگی دربناهای آجری به وجود آورده است.وجود آن اثار در معماری دوران
های بعدی اثر عمیق داشته تا جاییکه معماری سنتی دوران اخیر نیزتحت الشعاع معماری ان زمان قرار گرفته است .کاربرد آجر از دوران کهن در ایران معمول بوده است به طور کلی ابعاد اجر در هر بنای تاریخی قطعا نمایانگر دوره تاریخی ان نیست مروری اجمالی به دوره های ساختمانی تایید بیشتری بر این مدعاست.

در بررسی مقابر ایلامی که قبل از دوره مانایی مربوط به هزاره دوم است ابعاد اجرها به 3دسته تقسیم میشوند -32*32*6,5 27*24*7-28*25*7 در بررسی اجرهای ایلامی مربوط به یک معبد در قرن 13قبل از میلاد که به صورت نیمه کاره یافت شده اند این ابعاد دیده شده است 37,5*17,5*8, 7- 38*18,5*8,8 چنان چه پیداست در یک دوره تاریخی ابعاد اجرها بسیار متفاوت از هم هستند. در دوران ماد که بعد از مانایی است کاربرد اجر به صورت نیمه معمول تر میشود بر خلاف دوران ایلامی که استفاده از اجر به صورت درست بیشتر از کاربرد ان به صورت نیمه است ابعاد اجر دردوران ماد با تقریب 33*17,5*10 -  33*33*10 است درکاوشهایی در دشت گرگان اجرهای دژشهر مربوط به دوران پارت وساسانی به صورت ابعاد - 37*37*9 - 32*32*8 - 34*18*740*40*10 هستند در دوران پارت نیز کاربرد اجر به صورت نیمه بیشتر است .

در قرون اولیه اسلامی کما بیش تنوع اجرهای دوران ساسانی معمول است و میانگین ابعاد اجر بیشتر 33*33*10 است در قرن چهارم هجری - اواخر دوران آل بویه و آل زیاد - اجرها به کوچکترین اندازه خود میرسند میانگین ابعاد اجرها در این دوران16,5*16,5*3,5 است این ابعاد اجر امروزه نیز در ناحیه خوزستان که خاک ان برای استفاده در ساخت اجر مناسب نیست همچنان معمول است در تز ئینات اجری بناهای آل بویه اجرهای کوچکتری حتی به صورت پاره اجر نیز تراشیده شده به کار رفته است .در مسجد جامع اصفهان در دوران آل بویه ابعاد بسیار متنوع و در ضمن کوچک اجر مشخص است اکثر اجرهای این دوره ضخامتی حدود سه سانتیمتر دارند و اجرهای مستطیل شکلی نیز با ابعاد - 15*10*316*12*3 به چشم می خورند .

در دوران سلجوقی اجرهای معمولی بزرگتر می شوند و به میانگین 26 سانتیمتر در طول و عرض میرسند ولی همچنان در بناهای مختلف بسته به نوع اجر تنوع اندازه ها را میبینیم مثلا در مسجد جامع اصفهان در گنبد جنوبی مربوط به دوران سلجوقی ابعاد اجرها 22*22*3 است . ابعاد اجرهای دوره سلجوقی با همان تنوع تا دوران صفوی ادامه میابد مثلا اندازه اجرهای به کار رفته در دیوارهای قبر سلطان چلبی اوغلی در سلطانیه - قرن هفتم - 23*23*6 میباشد لازم به ذکر است که در تمام این ادوار برای تزئینات اجری از اجرهایی با ابعاد بسیار کوچک استفاده میشده است مثلا در مسجد جامع اصفهان در برخی از نماها ابعاد اجر2,5*2,5*4,5 است این نما کاریها مربوط به قرن 6 هجری میشود .
از زمان شاه عباس به بعد ابعاد اجرها کما بیش در میانگین 23*23در طول و عرض ثابت می شود این اندازه ها امروزه نیز در اجرها باقی مانده است . یکی از باز مانده های ارزشمند معماری ایلامی نیایشگاه یا زیگورات چغازنبیل است که مربوط به 1250پیش از میلاد است که از اجر لعابدار ابی سفید در نما بهره گیری شده و روی برخی اجرها خط میخی کنده شده است همچنین 200عدد اجرهای منقوش در تپه باباجان در لرستان یافت شده که بر روی بعضی از انها نقش صلیب که از نظر شکل ظاهری قابل مقایسه با معبد مرکزی درنوشیجان تپه است دیده میشود.

در زمان عیلامی ها هم اجرهای لعابدار منقوش را در تزیین کاخ ها و معابد و خانه های بزرگان می کردند که مقادیری از انها در معبد چغازنبیل یافت شده و به دولت اشور راه پیدا نموده است از اجرهای لعابدار شوش که به رنگ سبز و ابی فیروزه است میتوان نام برد که به صورت حجاری و نقوش برجسته بر روی تخت جمشید در دوران هخامنشی وجود دارد در کاخ اپادانای تخت جمشید مقادیری از اجرهای لعاب دار منقوش به دست امده است که دارای نقش عقاب طلایی است اجرهای لعابداری که در کاخ اپادانای داریوش در شوش پیدا شده به نام سربازان جاویدان در موزه لوور فرانسه محفوظ است یکی از بهترین و گویاترین نمونه های در ایام قدیم می باشد.کشف اجرهای لعابدار به خط میخی اشوری نو و تفاسیری که از ترجمه این کتیبه های اجری به ذهن متواتر میگردد بی تردید می تواند به حل علمی بخشی از مجهولات باستان شناختی در خلال هزاره اول قبل از میلاد کمک شایسته ای نماید.

آجر در معماری مدرن:
اگر کلیه ارشییتکتهای اجر شناسی که امروز وجود دارند هریک 500سال عمر میکردند و به طور دائم نیز کار معماری داشتند و بنا میکردند بعد از 500سال میدیدیم که نتوانسته اند از تمام خواصیکه در این عنصر ساختمانی وجود دارد را بهره برداری نمایند این گفتار اقرار یک استاد معماری و هنرمند بزرگی در میان ارشیتکهای بزگ جهان پروفسور فریتزهوگو است با اشنایی کلی در این مورد این عنصر ساختمانی این سوال پیش می اید که ایا هیچ ماده ساختمانی دیگری دارای این خواص نیست؟جواب این است که البته شاید عناصری کم و بیش دارای این خواص باشند و یا عنصری تنها دارای این کیفیت باشد ولی به کار بردن ان یقینا مقرون نخواهد بود بنابر این صرفنظر از نکات زیبایی موارد استفاده اقتصادی نیز باید در مد نظر قرار بگیرند تا منجر به ساختمانی بشوند و باحتمال خیلی زیاد اقتصادیترین عنصر ساختمان اجر است .

در هر لحظه فعالیت هایی برای جلب نظر به عناصر و مواد ساختمانی جدید وجود دارد ولی انس و علاقه بشر به هجر یک عشق است که ریشه های ان را در تاریخ بشری جستجو میکنیم و این فعالیتها از انجا سرچشمه میگیرد که پاره ای اشخاص و افکار ادعا میکند که هر چیز مدرن باید خالی از احساسات و بر انگیزنده حالات زیبا دوستی باشد و نیازمندی روح بشر برای توجه به زیباییها نادیده میگیرند تکنیک مدرن امروزی وساعل فنی زیاد و امکانات فراوانی را بدست معماران میدهد که با وجود مدرن بودن وسیله ای برای شکفتن غنچه های روح حساس و زیبا شناس انها میباشد وبنابراین هنروتکنیک هردو یک دشمن مشترک که بی ذوق و بی روح بون است دارند البته تنها اجر وسیله شناخت این زیبایی روحی نیست و عناصر بسیاری نیز این عمل را به خوبی انجام میدهند ولی فرق بین انها در این است که آجر قابلیت برای ایفای هر منظوری را دارد وبا وجود طول زمان هنوز مدرن است.

در سالهای اخیر صنایع سفال قدمهای بزرگی در مورد کیفیت و اقتصادی بودن و مطمعن بودن اجر برداشته اند و بدین ترتیب وسیله ای بدست ارشیتک ها دادندکه هر منظورساختمانی را به انجام
برسانند و این وسیله بسیار موثری است ویقینا در سالهای اینده امکانات بهره برداری بیشتری از این معجزه طبیعت و صنعت بدست میاورند که در حال حاظر بر ما نامعلوم است اگر امروزه ما بیشتر از اهن و بتون صحبت میکنیم نه برای این است که اجر جزو اشیا عتیقه شده است و بدورش انداخته اند بلکه طوری به ان عادت کرده ایم که وجود ان در نظرمان نمی اید پروفسور دکتر هوفمان استاد مدرسه عالی فنی زوریخ چنین عقیده دارد که :اگر اجرا اختراع واکتشافی در عصر ما بود یقینا بعنوان معجزه قرن تلقی میشد اجر به عنوان یک ماده ساختمانی زبانی برای فورم است ولی زبانیکه اصطلاحی برای دروغ گفتن ندارد.

در ضمن فراموش نکنیم که عنصر ساختمانی ارزش ساختمان را معلوم میکند ولی فقط دست کارگر است که همزمان با بکار بردن ان پیش میرود .استاد بنا با بکار بردن اولین اجر دست خود را بکار می اندازد و با نصب و تراز اخرین اجر دست از کار میکشد به این ترتیب دائما یاد بودی از توانائی خود بر جای می گذارد هر استاد بنا میتواند عشق خود را به حرفه اش در هر بنائی منعکس کند در کلیساها وکاتدرالهای شمال المان و هلند و در بسیاری از بناهای گذشته ایران شاهد ترکیبی نهایت ذوق هنری استاد کارانه دستهای ساده در بکار بردن می باشیم در سواحل دریایی که مدام در معرض طوفان و بارانهای سیلابی هستند بزرگترین حفاظ ساختمان همین خاصیت اجر است طبق اخرین تحقیقات طب بیولوژی جو زمین اشعه هایی را عبور میدهد که عامل تعادل قوای بدنی و فعل و انفعالات داخلی هستند به هر حال اجردر معماری مدرن با وجود بتن و فولاد وسیله ای در دست معماران است که ترکیبی بدیع را به ظهور برسانند و اجر از عناصر محدودی است که قابلیت ترکیب و هارمونی با هر عنصر ساختمانی دیگر را دارد.

این بعهده مهندس معمار است که به بنای خود گرمی ومحیط زندگی ببخشد و ان را بصورت ترکیبی از خواسته ها و سلیقه های زندگی بیاراید به هر حال یک ساختمان اجری بسان یک فرش ترکیب بدیعی از سلیقه های متنوعاست و همانطوریکه تغییرات روحی و سلیقه زنان و مردان هنرمند تمامی ندارد و هنر پارچه بافی و نظایر ان هنوز ذوق سلیم و حسن سلیقه است روح و انتظارات بشری و شکوفه های ذوق معماران را نیز حدو مرزی نیست و صنعت سفال به خوبی جوابگوی این انتظارات میباشد با مروری که به گذشته داشتیم دیدیم که اجر چه نقشی در تمدن ها داشته و دارد یقینا در اینده نیز جز این نخواهد بود در هر کجای دنیا انسان برای هر منظوری بناءی میسازد - برای حفاظت خود و یا بهره برداری یا ار ضا نیازمندیهای خود... - یقینا اجر را بکار خواهد برد.

این وظیفه ارشیتکت های استاد و معماران است که اصالت بنای خود را حفظ نمایند وبه انسانهای محصور در این بنا آسایش و گرمی زندگی ببخشند و از ان گذشته علاوه بر اقتصادی بودن خود بنا به فکر مخارج بعدی برای نگهداری نیز باشد در طی هزاران سال قبل از تاریخ بشری استادان بزرگ معماری ملل یادبودهایی برای روح بزرگ خود و انسانهای هم عصر خود بنا نهادند که بسیاری یاد بودی از عظمت روح بشری و اراده انسانها است و تاریخ معماری چندان اختلافی با تاریخ اجر ندارد تاریخ معماری