بخشی از مقاله
مقایسه ی سفال های منقوش قلعه ی زیویه سقز با محوطه های عصر آهن منطقه ی زاگرس غربی
چکیده
زیویه، به عنوان یکی از سایت های عصر آهن، یکی از مهمترین سایت ها برای مطالعه عصر آهن است.بعداز کشف گنجینه زیویه اولین حفاری در این قلعه توسط ایوب ر بنو در سال 1325 انجام گرفت. در سال1961، یک گروه، به رهبری دایسون، زیویه را به طور کامل حفاری نمودند. از آن پس، از سال 1373 تا 1380 حفاری توسط معتمدی و لک پور به انجام رسید.این مقاله ابتدا به شرح نوع نقوش وتزیینات انجام گرفته بر تعدادی ازسفالهای منقوش انتخاب شده ازمجموعه ای شامل 903قطعه سفال بدست آمده ازحفاریهای سالهای 1377،1376،1374و1380انجام گرفته توسط معتمدی ولک پور در زیویه می پردازد سپس به مقایسه سفالهای منقوش سفال زیویه باسفالهای بدست آمده ازحفاریهای علمی محوطه های عصرآهن همجواربازیویه درمنطقه زاگرس غربی می پردازد. سفالهای منقوش زیویه به سفالهای بانقش رنگی،سفالهای بانقش کنده وسفالهایی بانقش قرمزاخرایی وتعدادی نیزبه صورت نقوش برجسته تقسیم شده اند . نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان می دهد که سفال زیویه مشابهت زیادی ازچندین جنبه با سفال عصر آهن حسن لوIII دارد. بخشی از سفالهای این مجموعه نیز به عصر هخامنشی تعلق دارد. همچنین بخشی ازسفالهای این مجموعه مشابه با سفالهای بانقش کنده زندان سلیمان هستند.
مقدمه:
قلعه »زیویه« در جنوب شرق شهر سقز، از محوطه های بزرگ و مهم از هزاره اول ق.م. می باشد که با توجه به موقعیت قلعه و یافته های معماری و اشیاء و اشکال سفالی کشف شده، از قلعه زیویه درطی حفاریهای متعدددرسالهای قبل می توان به این نتیجه رسیدکه زیویه یکی مراکز مهم سیاسی و نظامی و فرهنگی در منطقه در این مقطع زمانی بوده و به عنوان یک مرکز سیاسی و نظامی در دوره پادشاهی ماننا و ماد بوده است. آثار معماری بزرگ و باشکوهی و هم چنین گنجینه و اشیاء تزئینی فراوان از اولین حفاریهای تجاری و علمی از این محوطه کشف گردیده است.
پژوهشگران و باستان شناسان مطالعات و بررسیهای زیادی تاکنون بر روی اشیاء بدست آمده از زیویه انجام داده اند و نتایج این مطالعات در کتابها و مقالات زیادی منتشر شده است. در طی بررسیها و حفاریهای صورت گرفته در زیویه هزاران قطعه سفالی بدست آمده است که دارای تنوع زیادی در فرم و اشکال و همچنین تزئینات هستند درتحقیق انجام گرفته به صورت میدانی برروی این سفالهاکه از حفاریهای انجام گرفته در سالهای 1374، 1376، 1377 و 1380 به دست آمده اند مجموعه سفالی شامل 903قطعه در شش گروه رنگی تقسیم بندی و طبقه بندی شده اند و اشکال و گونه های طبقه بندی شده با محوطه های هم زمان مقایسه شده اند و تشابهات گونه ای و تزئیناتی آنها معرفی و موردبررسی قرار داده شده اند.دراین مقاله بخشی ازسفالهای این مجموعه شامل سفالهای منقوش معرفی وباچندمحوطه ی مربوط به عصرآهن منطقه نزدیک به زیویه مقایسه شده اند.تنوع سفالهای منقوش این مجموعه قابل توجهمی باشد ،که شامل سفالهای منقوش رنگی بااشکالی به صورت ظروف مثلثی ودالبری برقسمتهای بدنه ولبه ظروف، سفالهای منقوش کنده به صورت خراشداربااشکال مختلف هندسی ومثلثهای آویزان نقطه های کنده ودیگراشکال وسفالهایی باتزییناتی به صورت رنگ قرمزاخرایی وهمچنین چندقطعه سفال بانقشهایی به صورت برجسته، حاصل این بررسی به این صورت است که سفالهای مجموعه سفالی زیویه با سفالهای تپه »حسنلو« دارای تشابهات زیادی می باشند و بخشی از این سفالها از نظر تزئینات با سفالهای بدست آمده از زندان سلیمان مشابه می باشند و همچنین اکثر سفالهای این مجموعه متعلق به عصرآهن III و بخشی از سفالها مربوط به دوره هخامنشی می باشند و در کل سفالهای این مجموعه دارای اهمیت فراوانی برای مطالعه سفال عصرآهن III منطقه و حوزه های دریاچه ارومیه می باشند.
روش تحقیق:
این تحقیق در دو مرحله صورت گرفته است، در مرحله اول که جنبه عملی دارد کلیه سفالهای مورد مطالعه مستندسازی شده اند، یعنی ویژگیهای شاخص تک تک آنها معلوم و در فرمهای ویژهای ثبت شده است. همچنین از نمونههای شاخص طراحی و عکس برداری گردیده است. در مرحله دوم با تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری شده در مرحله اول به طبقهبندی و گونهشناسی مجموعه سفالهای مورد مطالعه پرداخته شده و در ادامه با مقایسه نتایج بدست آمده باسفالهای مربوط به عصرآهن منطقه و مطالعه انجام گرفته درباره سفال عصرآهن نتیجهگیری شده است. در واقع در این تحقیق از روشهای گونهشناسی و مقایسهای که در باستانشناسی معمول هستند، استفاده شده است.
مقایسه سفال زیویه ازنظرتزیینات
دربین مجموعه سفال زیویه تعدادقابل توجهی ازقطعات سفالی دارای تزییناتی به صورت نقوش کنده ونقوش رنگی هستند،وتعدادمعدودی نیزدارای تزیین به صورت برجسته می باشند.درمجموعه سفالهای منقوش زیویه به سه گروه -1سفال بانقش کنده-2سفال بانقش رنگی_3سفال بانقش برجسته.
سفال زیویه خودبه چندشکل درمیان مجموعه سفال زیویه دیده می شود،ودارای انواع مختلفی است،که باتوجه به شباهت زیادتعداد قابل توجهی ازسفالهای زیویه با سفال زندان سلیمان براساس تقسیم بندی بوهمرازسفال زندان سلیمان،قطعات سفالی بانقش کنده زیویه معرفی وباسفالهای زندان سلیمان ودیگرمحووطه های عصرآهن زیویه مقایسه می شوند.بایدگفته شودتعداداندکی ازاین مجموعه سفال دارای نقوشی به صورت برجسته هستندکه معرفی خواهندشدودرصورت داشتن نمونه های مشابه ازدیگرمحوطه های عصرآهن مواردتشابه آنهانشان داده خواهندشد.
سفال منقوش کنده
تزیین به شکل خطوط پردار
ازاین نوع سفال باچنین تزیینی درمجموعه سفال زیویه وجوددارد. دراین نقش همیشه دربین دوخط موازی ساده،یک مثلث جداگانه قراردارد،ویاردیف مثلثهایی که توسط نوارهای ساده احاطه شده اند. نمونه های مشابه این نوع از زیویه وجوددارد (معتمدی،:1376 لوحه شماره پنجاه وچهار، شماره،30،29،28،25،22،19،18،17،.16لوحه شماره پنجاه وسه شماره(10و نمونه های مشابه اززندان سلیمان (بوهمر،101:1390،شماره26،16،(12 و از زیویه(بوهمر،100:1390شماره44،38،.(34 ازگورستان کول تاریکه چند نمونه مشابه بدست آمده است(n,12,13 و cpl.23 و2007 و.( Rezvani and RoustaEi ازگورستان ملامچه چندنمونه مشابه به دست آمده است(مهاجری نژاد،اشتودان،:1392صفحه 45،لوح5شماره.2صفحه46،لوح6،شماره5و.(6 ازگورستان چنگبارچندنمونه تقریباقابل مقایسه دیده می شود(نقشینه،:1387صفحه287،شماره،55-118-1،صفحه2،-310 55-151،صفحه3،.(55-032-229
تزیین به شکل نقاط کنده
دراینقش برروی بدنه سفال نقوشی به شکل دایره های کوچک نقطه واربه صورت کندهایجاد شده است واین نقاط بدون نظم خاصی درکناریکدیگرقرارگرفته اند.شماره،16،15،14،13،.(12یک نمونه مشابه اززیویه دیده می شود(معتمدی،1373،لوح 6، ردیف 5،شماره.(4
اززندان سلیمان چندنمونه مشابه وجوددارد (بوهمر،102:1390،شماره29،.(26واززیویه(بوهمر،100:1390،شماره44،(36 ازحسنلو یک نمونه مشابه دیده می شود(n.6 و1965:fig.6 و.(young
تصویر شماره:2 سفال منقوش کنده به شکل نقاط کنده اززیویه
تصویر شماره: :3 سفال منقوش کنده به شکل نقاط کنده اززیویه
تزیین به شکل هاشورچلیپایی باخطوط متراکم وخطوط حاشیه ای درزیرلبه
نقش این سفال به این شکل می باشدکه دربین دوخط موازی یک نقش به صورت لوزیهای نامتوازن وریزکه باخطهای کنده برروی هم افتاده اندایجادگشته است وتقریباًحالتی پولک
ماننددارد.شماره نمونه مشابه این سفال اززیویه دیده می شود (معتمدی،1373،لوح 6،ردیف 5،شماره1376،5لوحه شماره پنجاه وچهار،شماره.(21اززندان سلیمان نمونه های مشابه دیده می شود(بوهمر،100:1391،شماره31،.(30واززیویه (بوهمر،102:1391،شماره46،41،.(39یک نمونه مشابه از حسنلودیده می شود 1965:fig.8. n.4) ،.(young
تزیین به شکل خطوط هاشورزده
نقش این نوع سفال به این صورت است که چندردیف از نوارهایی به صورت خطوطی ساده درکنارهمدیگرقرارگرفته اندوداخل نوارهاباخطهای کوتاه هاشورخورده انداززیویه نمونه های مشابه بااین نقش وجوددارد(معتمدی،:1376لوحه شماره پنجاه وچهار،شماره،26،.(25وبازاززیویه(بوهمر،102:1391،شماره43،. (39
تصویر شماره:5 سفال منقوش کنده به شکل خطوط هاشورزدزه اززیویه
تصویر شماره:6 سفال منقوش کنده به شکل خطوط هاشورزدزه اززیویه
تزیین به شکل کادرهای شطرنجی
این نوع سفال دارای نقشی به صورت مربعهای ساده ونامنظم به صورت شطرنجی که به شیوه یه یک درمیان مربعهاهاشورخورده اند.(شماره.(555555نمونه مشابه بااین نقش اززیویه دیده می شود(معتمدی،:1376لوحه شماره پنجاه وچهار،شماره،.(31وهمچنین اززیویه(معتمدی،1373،لوح6،ردیف1،شماره4،.(3اززندان سلیمان دونمونه مشابه وجوددارد(بوهمر،102:1391،شماره33،.(32وبازاززیویه یک نمونه مشابه وجوددارد (بوهمر،102:1391 ،شماره.(42
تصویر شماره:7سفال منقوش کنده به شکل کادرهای شطرنجی اززیویه
تزیین بانقشه کنده درمحل اتصال بدنه برگردن
این نوع سفالها ها شامل کوزه هایی دارای لبه ای برگشته به خارج دهانه ای گشادوبدنه ای محدب ومنحنی وکف تخت می باشند که درمحل اتصال بدنه باگردن یک نقش کنده به صورت نقشهای مختلف معمولاهندسی ویانقوش گیاهی وساده دارند بربدنه خارجی آن یک نقش کنده به صورت نوارهای آویزان چسبیده به یک نواردورتادورمحل اتصال بدنه باگردن دارد. .(youngT1965: fig.6.n.7 ) ازکول تاریکه یک نمونه کوزه دیده می شودباگردن کوتاه ولبه برگشته ویک آبریزمنقاری شکل درمحل بدنه،بانقش کنده هندسی به شکل یک ردیف مثلث بلندبین دونواردورتادوربدنه ویک ردیف مثلث وارونه هاشورخورده درپایین ویک ردیف مثلث هاشورخورده بالای دوردیف نوارکه یک نقش زنجیره واربالای این نقشهاقرارگرفتهاست. .(rezvani and roustaei,2007:pl25.n.1)ازگورستان چنگباریک نوع کوزه دیده می شودبادوخط موازی دورتادورمحل اتصال بدنه باگردن ویک ردیف مثلث بالای نوارویک ردیف مثلث وارونه پایین نوار(نقشینه،:1387صفحه220،شماره-016-1 (.55 هم به عنوان آبریزوهم به عنوان دسته وجودداردکه که درمحل اتصال بدنه باگردن نقش کندهندسی به شکل خطوط زیگزاگ مثلثی شکل ومثلثهای هاشورخورده کنارهم درپایین ودایره های کوچک بین خطوط زیگزاگ دربالا وپایین وجود دارد،که ازنظرمحل ایجادنقش قابل مقایسه بانمونه های زیویه می باشد.( .(Boehmer,1988:m.I:In.44 وبازاززندان سلیمان یک نمونه بالبه برگشته وبدنه برآمده بایک لوله آبریزدومنظوره هم برای آبریزوهم برای دسته،وآبریزمنقاری شکل می باشد.یک نقش کنده به صورت مثلثهای وارونه وآویزان و هاشورخورده داخل دوردیف نوارموازی ایجادشده است. .(Boehmer,1988:m.I:2n.16)
ازکول تاریکه تنهایک نمونه کوزه دیده می شودباگردن کوتاه ولبه برگشته ویک آبریزمنقاری شکل درمحل بدنه،بانقش کنده هندسی به شکل یک ردیف مثلث بلندبین دونواردورتادوربدنه ویک ردیف مثلث وارونه درپایین وبالای دوردیف نوارکه یک نقش زنجیره واربالای این نقشهاقرارگرفتهاست.
.(rezvani and roustaei,2007:pl.25.n1)ازگورستان ملامچه چندنمونه به دست آمده است باتفاوتهایی درفرم ظرفهاوهمچنین شکل نقوش ایجادشده بربدنه کوزه ها(مهاجری نژاد،اشتودان:1392صفحه.45لوح-5شماره.2صفحه.48لوح-8 شماره10صفحه.64لوح-6شماره6صفحه.105لوح-31شماره .4صفحه.86لوح-24شماره.(10ازگورستان چنگباریک نوع کوزه وجود دارد بانقش کنده به صورت دونواردورتادورمحل اتصال گردن به بدنه بانقشهای کنده ساده ایجادشده بین نوارودوطرف نوار(نقشینه،:1387صفحه1،.(.55-082-257 ازگورستان زاگرس سنندج یک نمونه مشابه به دست آمده است (توحیدی، :1387 صفحه 116 تصویر شماره (266
تصویر شماره:8سفال منقوش کنده بانقشهای برجسته درمحل اتصال بدنه برگردن اززیویه
سفال بانقش رنگی
سفال بانقش کنده درمجموعه سفال زیویه شامل،سفال رنگی معروف به ظروف مثلثی و نقوش دالبری وسفال بانقش قرمزاخرایی می باشند.هریک ازاین سفالهادارای انواع مختلفی ازنقشهاهستندکه درادامه بررسی وبادیگرمحوطه های عصرآهن مقایسه خواهندشد.
ظروف مثلثی ودالبری
ظروف مثلثی را می توان به صورت »تلفیق تکنیک تولیدی خاص با برخی از اشکال و سبک های تزئینی متمایز با مثلث های آویزان« تعریف کرد. این نوع از »ظروف« از خمیره ی بسیار ظریف و به هم فشرده و عاری از هر نوع ناخالصی قابل مشاهده ی دیگر ساخته شده و تا رسیدن به رنگ نخودی روشن، قهوه ای روشن، خرمایی روشن تا نارنجی حرارت داده شده .
در تمامی نمونه ها، نقوشی در قسمت داخلی لبه های چتری کوزه ها، قسمت بیرونی بدنه ی کوزه ها و در موارد معدود در قسمت داخلی لبه های چتری کاسه ها در طرح هایی به شکل مثلث های هاشورخورده یا هاشورهای متقاطع افزوده شده اند ،رنگ نقوش نیز غالباً قهوه ای مایل به ارغوانی (و با کنترل زمان حرارت دهی به رنگ های قهوه ای- سیاه و یا مایل به خاکستری) است. اکثر تکه سفال ها تک رنگ هستند، اما نمونه های دو رنگ قرمز و سیاه نیز به چشم می خورد.
