بخشی از مقاله
چکیده :
نگاهی به یافته هاي باستانی میان رودان و اقوام همجوار که همواره از یکدیگر تاثیر می پذیرفتند می تواند اطلاعات جالبی در مورد عقاید این مردمان به دست دهد. به نظر می رسد با توجه به شرایط طبیعی و تجربه خرد جمعی آن روزگار، اعتقاد به نیروهاي فرازمینی و خدایان امري اجتناب ناپذیر بوده است. در دوران نو سنگی که انسان به تدریج به فناوري تولید غذا دست یافت این معتقدات خود را در پیکرك هاي انسان گونه مردان و الهه ها به نمایش می گذارند. خدایانی در مکان هایی خاص با نمادهایی از حیواناتی چون بز و گاو نیز مورد پرستش قرار داشته اند. با افزایش تولیدات غذایی و جمعیت و ورود به دوران تاریخی که آن را با اختراع خط می شناسند این اعتقادات خود را به شکل شاه – کاهنان گمنام بروز می دهند. اما این دوره گذار کوتاه در سده هاي بعدي جاي خود را به شاه – خدایانی می دهد که این بار شناخته شده اند و نه واسطه بین مردم و خدایان که خویش را خداي روي زمین می خوانند. این روند تدریجی را با نگاهی بر آثار یافت شده از میان رودان و اقوام همجوار می توان شناسایی کرد که هدف این جستار کوتاه بوده است.
کلید واژه : میان رودان، پیکرك، خدایان، شاه کاهنان، شاه خدایان
مقدمه
به نظر می رسد تنها راه واکاوي اعتقادات مردمان روزگاران کهن در ارتباط با نیروهاي ما فوق طبیعی و خدایان، بررسی دست آفریده ها و آثار معماري به جاي مانده از ایشان باشد. در این میان ساخت پیکرك هاي انسانی و الهه هاي مادر از قدیم ترین نمادهاي اعتقاد به نیروهاي ما فوق طبیعی به شمار می روند که در میان بقایاي بسیاري از استقرارهاي پیش از تاریخی میان رودان، ایران و سرزمین هاي مجاور به فراوانی به چشم می خورند. در بیشینه موارد این پیکرك ها مربوط به زنان می باشد که از آن ها به عنوان الهه هاي مادر و الهه هاي باروري یاد می شود. در میان اقوام دوره نوسنگی ساکن در "چاي اونو" در آسیاي صغیر پیکره هاي زنان در میان بقایاي دانه هاي غلات به دست آمده که از آن به عنوان نماد برکت یاد شده است - فیروزمندي،. - 81 :1386
ساخت چنین پیکرك هایی باید ریشه در اعتقاد به برکت و زایایی داشته باشد. خواه این اشیا براي احترام به فردي درگذشته باشد و خواه اعتقاد به بازگشت مجدد مردگان به حیات باشد این نمادها را می توان در گستره وسیع جغرافیایی مشاهده کرد که گاه فاصله زیادي نیز با هم دارند. نگاهی به پیکرك هاي تا به امروز شناخته شده در میان رودان نشان می دهد که تا پیش از 3000 ق . م همه ي آن ها پیکره هاي کوچک بت مانندي بودند که از گل شکل می گرفتند. در آن روزگاران سبک مجسمه سازي از پیکر انسان با طبیعت فاصله زیادي داشت - تصویر. - 1 آن ها برخی از اعضاي بدن را با تأکید بیش از حد نشان می دادند و برخی دیگر را با بی توجهی شکل می دادند - مجیدزاده ، . - 14 : 1380
پیکره زنان و مردان را با شکل دادن به گل می ساختند ولی این پیکره ها با شکل هاي اصلی مغایرت داشتند. هم چنین به منظور افزایش تأثیر گذاري پیکره ها از رنگ استفاده می شده تا بر قدرت خدایی آن ها تأکید بیشتري شده باشد - مورتگات، . - 17 : 1387در مجسمه سازي، هنرمندان اوروك و جمدت نصر در هزاره سوم پیش از میلاد توانایی قابل ملاحظه اي داشتند به نحوي که در حکاکی روي سنگ داراي سبک منحصر به خویش بودند - ملووان ،. - 49 :1372 در لایه نگاري هاي انجام شده در معبد "اآنا" - EANNA - این دوره به عنوان "اوروك "III شناخته می شود و تا سالهاي حدود 2900± پیش از میلاد ادامه پیدا می کند. - CHARVAT,2002:119 -
روش تحقیق
تلاش نگارندگان بر این بوده است تا با توجه به منابع موجود کتابخانه اي در قلمرو معتقدات اقوام ساکن در ایران و همسایگان نزدیکش مقایسه اي صورت گیرد. به این منظور با در دست داشتن شواهد باستان شناسی، چند عنصر به صورت شاخص انتخاب گردید. در این مقاله در مورد ظهور پیکرك ها در زندگی و مرگ اقوام همجوار ایران بحث شده است. پس از آن در باره ظهور معابد، خدایان و سیر تحولی ایشان به شاه خدایان نکاتی چند، مورد توجه قرار گرفته اند.
بیان مساله
در این جستار کوتاه با توجه به بر هم کنش ها و تبادلات فرهنگی بین اقوام ساکن در میان رودان، ایران و آسیاي صغیر، به تحلیل سیر تحولی اعتقاد به نیروهاي فرازمینی پرداخته شده است. بر این اساس به نظر می رسد یکی از نخستین نشانه هاي چنین تفکري را می توان در ساخت پیکرك هاي انسانی جستجو کرد. پس از آن و با توجه به تغییرات در شیوه زندگی این مسیر را می توان در هدایاي تدفینی همراه درگذشتگان پیگیري نمود. هم چنین در فرم و نقوش به جاي مانده بر ظروف سفالین می توان پاره اي از این تفکرات را جستجو کرد. پس از ابداع خط و ظهور شهرها این روند شکلی دیگر به خود می گیرد هر چند که شیوه هاي پیشین کمابیش هم چنان ادامه پیدا می کنند.
بحث
ظهور همزمان پیکرك هاي مربوط به الهه ها در جوامع نوسنگی مختلف ایران، میان رودان و آسیاي صغیر با توجه به بعد مسافت می تواند نشان از اهمیت زنان در جوامع آن روزگار باشد هر چند تبادل فرهنگی در این مورد چندان منطقی به نظر نمی رسد - فیروزمندي،. - 81 :1386 در جدول شماره 1 فهرست کوتاهی از قدیم ترین نمونه هاي مشهور یافت شده از پیکرك هاي انسانی در مناطق باستانی مهم میان رودان آورده شده است :
به این ترتیب مشاهده می شود که حضور این پیکرك ها در میان رودان به نیمه دوم هزاره نهم پیش از میلاد باز می گردد که انسان ها در حال گذار از مرحله گردآوري غذا به تولید آن بودند. در آسیاي صغیر هم تقریبا همین روند توسط مردمان طی شده و فقط قریب به 1500 سال اختلاف زمانی در آن به چشم می خورد. همان طور که پیشتر نیز ذکر شد در اکثر موارد، تبادل فرهنگی در این مورد نمی تواند مد نظر قرار گیرد و این نمادها نتیجه تفکر و خرد ورزي مردمان هر ناحیه است بدون آن که از هم نوعان دوردست خویش تاثیري پذیرفته باشند. در جدول شماره 2 فهرست کوتاهی از قدیم ترین نمونه هاي پیکرك ها مربوط به محوطه هاي باستانی مهم آسیاي صغیر آورده شده است :
