بخشی از مقاله
خلاصه
خسارات گسترده سیل ویرانگر نوروز 1398 در استان مازندران، بار دیگر نشان داد اگرچه همیشه نمیتوان در مهار سیلابها موفق بود اما درک این واقعیت ضروری است که باید کوشید پیامدهای زیانبار و مخرب آن را کاهش داد. در این پژوهش پس از تحلیل رخداد بارش، بر اساس مشاهده آثار بهجا مانده از سیل، در مناطقی از حوضههای هیدرولوژیک رودخانههای تجن، تالار و سیاهرود به ارزیابی میدانی دلایل سیل پرداخته شده است.
مقایسه بین ارقام ماکزیمم بارندگی 24 ساعته با بیشترین میزان بارندگی اسفند ماه و کل دوره آماری 15 سال اخیر نشان میدهد که این بارندگی در بازه زمانی مذکور در ایستگاههای هواشناسی مرکز و شرق استان بیسابقه بوده و لذا وقوع سیل، پس از جاری شدن رواناب ناشی از این بارندگی کمسابقه، دور از انتظار نیست. اما بهنظر می رسد با تثبیت حدود بستر و حریم رودخانههای اصلی استان مازندران و شاخههای فرعی مهم آنها و نیز جلوگیری از ساخت و سازها و تغییرات غیرقانونی کاربری و لایروبی فصلی در این مسیلها، اصلاح سازههای تقاطعی زیرگذر، تکمیل بخشهای باقیمانده شبکه اصلی زهکشی پایاب سدهای مخزنی و احیا و مرمت آببندانهای استان و توسعه روشهای آبخیزداری در مناطق بالادست رودخانهها بتوان تا حدود زیادی سیلابهای مشابه آتی را مدیریت نمود.
مقدمه
پدیدهای که بهعنوان سیل ویرانگر نوروز 1398 نامیده شد، با شروع بارشها از 26 اسفندماه 1397 در استانهای مازندران و گلستان آغاز، و بهتدریج در سایر استانها، بهویژه استانهای غرب و جنوب غربی کشور، نظیر؛ کردستان، ایلام، لرستان و خوزستان گسترش یافت. بنابر اظهارات برخی از رسانهها و مسئولین، تقریبا 20 استان، با شدت و ضعف متفاوت با تبعات ناشی از این بارشها و جاری شدن سیلاب در مدیریت شهری و روستایی و واحدهای مسکونی، کشاورزی و صنعتی درگیر شدند.
براساس اظهارات مراجع ذیربط تا به امروز ، بروز این سیل در استان مازندران موجب خسارت مالی در حدود 55000 میلیون ریال تنها به بخش کشاورزی و همچنین صدمات جانی و حتی فوت 5نفر از هموطنان عزیز شد. وارد آمدن خسارت به 417 سردهنه زراعی و 104پل بین مزارع، تخریب 1833 کیلومتر کانال آب زراعی، شبکه آبرسانی و جاده های دسترسی بین مزارع، تخریب 7 رشته قنات، خسارت به سامانههای آبیاری تحت فشاردر سطح6500 هکتار، خسارت به 506 حلقه چاه آب و 57 ایستگاه پمپاژ، تخریب دیواره 8 قطعه آببندان ، تخریب و رانش دیواره های حائل بطول 1250 متر تنها قسمتی از خسارات وارده به تاسیسات زیربنایی بخش کشاورزی بوده و تلفات گسترده در واحدهای پروش دام و طیور و از بین رفتن باغات و خزانههای شالیزاری را نیز باید به آن اضافه نمود
شکل -1 بخشی از خسارات وارده از سیل اسفند 97 به تاسیات زیربنایی بخش کشاورزی استان مازندران
سیل، جریانی است که نسبت به میانگین حجم یا حجم معمول آب در طول رودخانه بهطور واضح بیشتر باشد و سرریز شدن یا طغیان آب با خروج از بستر رود باعث ایجاد خسارت یا تلفات شود .[2] این تعریف مورد قبول سازمانهای بین المللی و مداخلهکننده در امور سیلاب است. به این دلیل که آنچه عمدتا در دنیا مورد توجه است، سیلهای خسارتزایی است که در آن انسان و سرمایهاش آسیب میبیند. سیل جزء پیچیدهترین و مخربترین رویدادهای طبیعی به شمار میرود و بیش از هر بلای طبیعی دیگری، جان و مال انسان و شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه را به مخاطره انداخته و میاندازد، هرچند مدیریت صحیح آن میتواند منبع بزرگی جهت تامین نیازهای آبی یک منطقه باشد
خطر وقوع سیل با گذشت زمان افزایش یافته است. به ویژه از زمانی که بسیاری از کشورها مجوز ساخت و ساز در دشتهای سیلابی را صادر کردند و حتی رشد تجاری و مسکونی در این مناطق را مورد حمایت قرار دادند .[5] طی دو دهه گذشته تشدید سیر صعودی خسارتهای ناشی از سیل، سبب شده که آرزوی دیرینه درباره حل قطعی مسئله سیل و روانابها، جای خود را به واقعگرایی و درک این واقعیت دهد که همیشه نمیتوان در مهار سیلابها موفق بود، بلکه باید کوشید تا پیامدهای زیانبار و مخرب آن را کاهش داد
لذا در این پژوهش سعی شده است ابتدا بر اساس آمارهای بارندگی ثبت شده در استان، نقش شدت بارش در وقوع سیل بررسی شود و در ادامه نیز بر اساس مشاهدات میدانی انجام شده از آثار بجا مانده از سیل، در مناطقی از حوضههای هیدرولوژیک رودخانههای تجن، تالار و سیاهرود به ارزیابی میدانی دلایل سیل پرداخته شود و در نهایت بر اساس نتایج این بررسی و همچنین مطالعات قبلی انجام شده در منطقه، راهکارهای اساسی کاهش آثار سو، سیل مطرح شود.
مواد و روشها
بارشهای روزهای پایانی سال 1397 در بخشهای گستردهای از مناطق شرق و بهویژه مرکز استان مازندران از شدت قابلتوجهی برخوردار بوده است. در این پژوهش، ابتدا بر اساس آمار و اطلاعات مربوط به ایستگاههای هواشناسی استان مازندران و اظهارات مدیرکل این سازمان و نیز اساس آمار دفتر مطالعات پایه منابع آب وزارت نیرو، آمار بارندگی 24 ساعته و مقدار بیشینه آن در ایستگاههای هواشناسی استان مورد بررسی قرار گرفت.
سپس با توجه به محدودیتهای موجود و بر اساس گزارشات رسمی دریافتی از سوی سازمان جهاد کشاورزی استان مازندران در خصوص حجم خسارات وارده، نواحی مشخصی از مناطق سیلزده در حاشیه رودخانههای تجن، سیاهرود و تالار در روزهای روز ششم، هفتم و یازدهم فروردین ماه سال 1398 مورد پایش میدانی قرار گرفت.
بدین منظور، برای تحلیل بخشی از تبعات سیل در حوضه هیدرولوژیک تجن، مسیر رودخانه و شعبات فرعی آن در حاشیه جاده فرحآباد و روستاهای اسفندان، سوته، حمیدآباد و فرحآباد شهرستان ساری، برای بررسی در حوضه هیدرولوژیک سیاهرود، قسمتهایی از مسیر این رودخانه در حاشیه آیشهای شالیزاری روستاهای افراپل، ابجر و پایینجاده و برای تحلیل بخشی از حوزه هیدرولوژیک رودخانه تالار، مناطقی که در این سیل بیشترین آسیب را متحمل شدهاند یعنی روستاهای ملاکلا، برج خیل و رکنیکلا از توابع شهرستان سیمرغ انتخاب شد. محدوده مشاهدات میدانی مذکور در شکل - 2 - نشان داده شد.
شکل - 2 محدوده مشاهدات و بررسیهای میدانی بخشهایی از مناطق متاثر از سیل روزهای پایانی سال 97
