بخشی از مقاله
چکیده
اکوسیستم دریاچه ارومیه به عنوان نیرویی موثر در ایجاد محرکهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، محیطی، فرهنگی و با ارزشهای بین المللی در زمینه گردشگری و جذب فعالیتهای وابسته به آن، میتوانست سازمان فضایی فعال و پویایی را نه تنها در حوضه آبریز آن بلکه به عنوان محرک اصلی توسعه فضایی در منطقه شمال غرب کشور ایجاد کند. اما امروزه با نابودی آن نوع جدیدی از روابط و نظام حاکم بر محدوده اطراف آن بویژه در پهنههای غربی استان آذربایجان شرقی را رقم زده است. بر همین مبنا مطالعه حاضر با کاربست رویکردهای تاب آوری و سیستمهای پویا در قالب ارتباط سیستمهای بهم پیوسته طبیعی و انسانی سعی در ارائه نحوه ارتباط تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه و تغییرات سازمان فضایی در سالهای پیش رو است.
از این رو سیستمهای پویا به منظور تبیین روابط علی بین عناصر تشکیل دهنده در چهارچوب سیستمهای مورد بررسی به کار گرفته شد. مطابق با نتایح بهدست آمده دو سناریو و چهار حالت کلی به منظور ارتقاء تاب آوری در برابر تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه برای سازمان فضایی منطقه کرانه شرقی دریاچه ارومیه پیشنهاد گردید. در نهایت تاکید اصلی پژوهش بر نقش تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه در ساختاریابی فضایی حوضه آن و ضرورت مورد توجه قرار دادن تغییرات اکولوژیکی دریاچه ارومیه به عنوان مهم ترین نیروی محرکه تغییرات سازمان فضایی است.
مقدمه
امروزه اکوسیستمهای طبیعی به عنوان نیرویی اثر بخش در ایجاد تعادل و توسعه منطقهای میتوانند موثر واقع گردند. اما به دلیل ایجاد فشارهای حاصل از توسعه فعالیت انسان بر منابع محیطی و تغییرات اقلیمی که به عنوان یکی از محرکهای اصلی تغییر چشماندازها پیش بینی گردیدهاند، روند تغییرات اکوسیستمی با سرعتی بیش از پیش رو به زوال و نابودی است. بنابراین، الگوهای تولید، مصرف و توسعه رفاه تنها وابسته به روابط اقتصادی و اجتماعی بین مناطق نیست بلکه ظرفیت اکوسیستمهای مناطق دیگر نیز تاثیر گذار میباشد - . - Folke, Pritchard, Berkes, Colding, & Svedin, 2007 یکی از رویکردهایی که متناسب با ماهیت هدف بررسی ارتباط بین سیستمهای طبیعی و انسانی به بررسی پویایی و پیچیدگیهای رایج در یک سیستم میپردازد و سعی در تبیین روابط علی بین عناصر و متغیرهای تشکیل دهنده آنها است، رویکرد سیستمهای پویا میباشد.
بررسی مطالعات پیرامون ارتباط بین سیستمهای طبیعی-انسانی شامل طیف وسیعی از رویکردها و حوزههای علمی است. اما در این مطالعه به بررسی تحقیقات صورت گرفته با محوریت و تمرکز بر ارتقاء تاب آوری در برابر تغییرات محیطی و همچینن ترکیب رویکرد سیستمهای پویا با سیستمهای بهم پیوسته طبیعی و انسانی پرداخته میشود. کارل فولک با تبیین ریشههای ظهور رویکرد تاب آوری، اذعان میدارد که تاکید رویکرد تاب آوری بر پویاییهای غیر خطی، آستانهها، پیچیدگیها، عدم قطعیت و غافلگیری، چگونگی اثرات متقابل تغییرات دورهای با دوره هایی از تغییرات سریع و چگونگی ارتباط پویای بین مقیاسهای مکانی و زمانی است - Folke, .2006 - در پژوهشی با عنوان آشنایی با پایداری حومه شهری:
نقش رویکرد تاب آوری، توسط - Marshall, Thapa, & Stagl, 2008 - با تاکید بر مفهوم تاب آوری در چارچوب رویکرد ارتباط بین سیستمهای اجتماعی-اکولوژیکی، ایجاد و ارتقای تاب آوری را به عنوان ابزاری مفید در فهم ارتباطات کلیدی میان سیستمهای اجتماعی-اکولوژیکی که بر مدیریت نواحی حفاظت شده تاثیر گذاشته بودند مورد تحلیل و بررسی قرار دادند. دنیل استوکولز و همکاران در مطالعهای به این نتیجه رسیدند که تحلیلهای اجتماعی-اکولوژیکی از تاب آوری در مطالعه روابط میان انسان با محیط زیست در ابعاد مختلف، دورههای زمانی و مقیاسهای مختلف را ممکن میسازد - . - Stokols, Lejano, & Hipp, 2013 لیو و همکاران مطالعه ارزشمندی را در رابطه با سیستمهای بهم پیوسته طبیعی و انسانی و الگوهای پیچیده میان آنها را انجام دادند.
در این مطالعه 6 مورد مطالعاتی از سراسر دنیا به طوری انتخاب گردیدند که در سطح فضا، زمان و واحدهای سازمانی با هم متفاوت بودند. هدف بنیادین از این مطالعه ارزشمند نمایش پویاییهای غیر خطی، حلقههای بازخورد متقابل، تاب آوری، تاخیرهای زمانی، عدم تجانس در سیستمهای بهم پیوسته طبیعی و انسانی بود.Liu et al., - - 2007 در تحقیقی دیگر با کاربست رویکرد سیستمهای پویا در تحلیل و توسعه زنجیرههای ارزش با تمرکز بر تاب آوری توسط - Rich, Rich, & Hamza, 2015 - ، با کاربست رویکرد سیستمهای پویا با رویکرد مشارکتی به شکاف بین رویکرد بالا به پایین با رویکرد پایین به بالا در امر برنامه ریزی پرداختند. این پژوهش با فراهم آوردن مدل مفهومی ترکیب برنامه ریزی کاربری اراضی و تحلیل زنجیره ارزش در زمینه کشاورزی شهری به مدلسازی این فرایند با رویکرد سیستمهای پویا منجر شد.
در مطالعهای دیگر با رویکردی متفاوت از تلفیق رویکرد تاب آوری و سیستمهای پویا توسط - Simonovic & Peck, 2013 - در برابر تغییرات اقلیمی ناشی از بلایای طبیعی در کلانشهرهای ساحلی استفاده گردید. در واقع تمرکز عمده این پژوهش بر کمی سازی مفهوم تاب آوری بر مبنای شبیه سازی سیستمهای پویای فضایی معطوف یافته است. بررسی روابط بین سیستمهای طبیعی و انسانی در طی سالهای اخیر تمرکز ویژه ای را بر تبیین روابط بین دو سیستم مذکور و به تبع آن ساختارهای فضایی داشته است.
لذا پژوهش حاضر در پرتو نگرش پاردایم پایداری و در چارچوب سیستمهای پویا به مسئله تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه به عنوان نیروی محرکه تاثیر گذار در تغییرات سازمان فضایی منطقه کرانه شرقی دریاچه ارومیه میپردازد. اکوسیستم دریاچه ارومیه به عنوان نیرویی موثر در ایجاد محرکهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، محیطی، فرهنگی و با ارزشهای بین المللی در زمینه گردشگری و جذب فعالیتهای وابسته به آن، میتوانست سازمان فضایی فعال و پویایی را نه تنها در حوضه آبریز آن بلکه به عنوان محرک اصلی توسعه فضایی در منطقه شمال غرب کشور تبدیل شود. اما امروزه با نابودی آن شاهد شکل گیری نوع جدید از روابط و نظام حاکم بر محدوده اطراف آن بویژه در پهنههای غربی استان آذربایجان شرقی هستیم.
مبانی نظری هیات بین الدول تغییرات اقلیمی، تاب آوری را همانند توانایی یک سیستم و اجزاء آن برای پیش بینی، جذب، تطبیق و یا بازیابی اثرات یک رویداد خطرناک در یک زمان تعین شده و کارآمد تعریف می نماید . - PANEL, 2012 - به عبارتی دیگر، تاب آوری را میتوان معیاری از پایداری سیستمها و توانایی آنها در جذب، تغییر و اختلالات در زمانی دانست که روابط بین جمعیت و یا متغیرهای حالت را ممکن میسازد .
- Wang, Huang, & Budd, 2012 - مفهوم تاب آوری در علوم محیطی و پایداری زیست محیطی در حوزه پژوهشهای جامعه علمی و کاربرد آن در الگوی نظری طرحهای توسعه در ابعاد مختلف در زمینه هایی همانند مقابله با چالشهای تغییرات آب و هوایی، بحرانهای مالی و تهدیدات امنیتی در کشورهای توسعه نیافته طنین انداز شده است - Rigg .& Oven, 2015 - مفاهیم آسیب پذیری و تاب آوری تحت لوای ارتباط سیستمهای طبیعی-انسانی منجر به ارائه چارچوبها و مدلهای تحلیلی ارزشمندی را برای شناخت چگونگی و پیچیدگی بین جوامع و سیستمهای انسانی در برابر تغییرات زیست محیطی واجتماعی گردیده است - Adger, .2006 - در سیستمهای یکپارچه طبیعی-انسانی، افراد و محیط طبیعی داری اثرات متقابل و شکلی از حلقههای علی پیچیدهای هستند. از این رو مطالعه آن از منظر سیستمهای پویا در شناخت روابط پیچیده و تبیین مولفههای تاثیرگذار در تغییر ساختار یک سیستم مفید خواهد بود.
ماهیت بین رشتهایی و پویای جغرافیای کاربردی و به تبع آن برنامه ریزی آمایش سرزمین ایجاب میکند رویکرد مطالعات و برنامه ریزی منطقهای بر مبنای رویکرد سیستمی و زیست ناحیهای با تاکید بر ملزومات پایداری توسعه منطقه ای باشد. همان طور که اشاره گردید، در سیستمهای یکپارچه طبیعی-انسانی، افراد و محیط طبیعی دارای اثرات متقابل و شکلی از حلقههای علی پیچیدهاندو از این رو، مطالعه آن از منظر سیستمهای پویا در شناخت روابط پیچیده و تبیین مولفههای تاثیگذار در تغییر ساختار یک سیستم مفید خواهد بود. سیستمهای پویا به تئوری ساختار سیستم و مجموعهای از ابزار برای نشان دادن پیچیدگی سیستم و تجزیه و تحلیل رفتارهای پویای سیستم میپردازد.
رویکرد سیستمهای رهیافت حل مسئله شبیه سازی کاپیوتری بر مبنای مفهومی از سیستم حلقههای علی به منظور کسب بینش از رفتار سیستم در دنیای واقعی است. این رویکرد برای اولین بار در نیمه دهه 1950 توسط جی فارستر استاد انستیتو ماساچوست به عنوان چارچوبی برای ارائه مفهومی از مدلسازی کمی از سیستمهای اقتصادی معرفی گردید . - Neuwirth, Peck, & Simonovi, 2015 - مفروضات پایه در سیستمهای پویا بر این اصل استوار است که دنیای واقعی متشکل از الگوهای پیچیده بهم پیوسته است؛ در واقع دنیای واقعی از حالتها، جریانها و حلقههای علی تشکیل یافته است. در این رویکرد فرآیندهای غیرخطی و تاخیرهای زمانی از عناصر اصلی سیستم هستندو در رویکرد سیستم دینامیک، رفتار سیستم ناشی از ساختار سیستم است .
مواد و روش ها روش شناسی پژوهش حاضر از نوع توصیفی-تحلیلی و هدف آن کاربردی است. با توجه به فرایند ترسیم شده در بخشهای پیشین و ماهیت بررسی سیستمهای بهم پیوسته طبیعی-انسانی به منظور ارتقاء تاب آوری؛ پیچیدگیها و عدم قطعیتهای پیرامون این دو سیستم مرتبط ضرورت کاربست رویکردی سیستماتیک را میطلبد. بنابراین در این مطالعه رویکرد سیستمهای پویا به منظور تبیین روابط علی میان عناصر و مولفههای تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه و سازمان فضایی مورد استفاده قرار گرفت. از این رو، با استفاده از سیستم های پویا مدل مفهومی تغییرات اکولوژیکی دریاچه ارومیه و نو ع ارتباط آن با سایر عوامل درونی و بیرونی در قالب یک سیستم پیچیده مورد بررسی قرار گرفت.
در نهایت، جهت ارائه مدل مفهومی پژوهش 4 زیر سیستم خدمات اکوسیستمی و منابع آبی، سازمان فضایی، زیر سیستم نظام فعالیت و اشتغال و زیر سیستم تغییرات پوشش سطحی - پوشش اراضی و کاربری اراضی - در قالب مکانیسم سازمانیابی فضا در چارچوب ارتباط سیستمهای اکولوژیکی-انسانی تشریح گردید. مدل مفهومی ارتباط سیستمهای اکولوژیکی-انسانی در قالب سیستمهای پویا در برابر تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه در شکل 1 نشان داده میشود.
لازم به ذکر جهت مطالعه تجربی و بررسی الگوی رفتار تاریخی زیرسیستمهای مورد بررسی در چارچوب سیستمهای پویا منطقه کرانه شرقی دریاچه ارومیه که شامل 8 شهرستان آذرشهر، اسکو، بناب، تبریز، شبستر، عجب شیر، مراغه و ملکان انتخاب گردید. از این رو طی مطالعات اولیه توسط نویسندگان این پژوهش رفتارهای عناصر متشکل در قالب تغییرات اکولوژیکی اکوسیستم دریاچه ارومیه و سازمان فضایی به طور مفصل مورد تحلیل و کنکاش قرار گرفته و در نهایت مطابق با آن مدل نهایی و به تبع آن سناریوهای محتمل در برابر تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه تدوین گردید.
شکل شمار:1 مدل مفهومی تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه و سازمان فضایی
یافتهها و بحث همان طور که در بخش روش شناسی ذکر گردید، مدل مفهومی و ساختار سیستم مورد مطالعه در قالب تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه و سازمان فضایی در چهار زیر سیستم مشخص گردید. شایان ذکر است که ارائه مدل ارتباط بین این تغییرات و پویایی ناشی از آن که در این پژوهش بررسی و مورد تحلیل قرار گرفته است. با توجه به ماهیت بحث سیستمهای پویا که رفتار تاریخی یک سیستم را مورد مطالعه قرار میدهد و در طبق الگوی حاکم بر رفتار سیستم مورد نظر به شبیه سازی و پیش بینی آیتده میپردازد.
در این مطالعه نیز که در ادامه مطالعات قبلی نویسندگان به طور مفصل ارتباط بین این دو سیستم در زیر سیستمهای ذکر شده مورد بررسی قرار گرفته و متناسب با آن اقدام به طراحی مدل مفهومی و تبیین روابط عللی بین عناصر سازنده سیستمهای مورد مطالعه گردید. شکل شماره 2 مدل ارتباط تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه و سازمان فضایی منطقه مورد مطالعه را نشان میدهد. بنابراین طبق مدل مذکور در شکل شماره 2، دو سناریو کلی در قالب 4 حالت متفاوت ارائه و پیشنهاد گردید.
شکل شماره:2 مدل ارتباط روابط عللی بین تغییرات اکوسیستم دریاچه ارومیه و اثرات آن بر تغییر سازمان فضایی
سناریوهای پیشنهادی سناریو اول: حالتهای خوشبینانه سیستمهای اکولوژیکی-سازمان فضایی در سناریوهای حالت خوشبینانه فرض بر کاهش روند تغییرات اقلیمی، بهره برداری بهینه از منابع آبی و افزایش میزان بارش در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و رواناب حاصل از آن در جهت احیای دریاچه ارومیه است. حالت اول، احیای دریاچه ارومیه همراه با سازمان فضایی توسعه یافته یا کنترلی: از راهکارهای عملی در این حالت میتوان به تاکید بر محور توسعه یافته منطقه کرانه شرقی در استان آذربایجان شرقی تاکید نمود و توسعه بخشهای صنعتی و گردشگری و اتخاذ فعالیتهای معیشت جایگزین در نواحی روستایی را در قبال فعالیتهای کشاورزی ذکر کرد.
