بخشی از مقاله
چکیده
مشکلات تأمین منابع آب براي تولید محصولات کشاورزي و جایگاه مهم بخش کشاورزي در تأمین مواد غذایی، ضرورت استفاده از روشهاي کارا مانند دیمکاري را اجتنابناپذیر میکند. علاوه بر این، استفاده از فناوريهاي جدید مانند روشهاي خوشهبندي - Clustering - در محیط GIS میتوانند ما را در انتخاب مناطق مناسب دیمکاري یاري نموده، و بدین وسیله در توسعه دیمکاري به عنوان روش قابل قبول براي تولید محصولات کشاورزي مؤثر واقع شوند. در این پژوهش 39 ایستگاه هواشناسی در سطح غرب ایران انتخاب شد و دادههاي بارندگی، کمینه و بیشینه دما از آنها استخراج گردید. سپس براي بازسازي این آمار از روشهاي رگرسیونگیري، میانگینگیري و تفاضل و نسبتها استفاده شد. با استفاده از معادله هارگریوز- سامانی، داده هاي تبخیر-تعرق گیاه مرجع به صورت ماهانه مشخص گردید.
براي تعیین مناطق همگن دیمکاري در غرب ایران، چهار مشخصه شامل طول و عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا و نسبت سالانه بارندگی به تبخیر- تعرق گیاه مرجع و براي تعیین مناطق همگن خشکسالی در منطقه نام برده، چهار مشخصه طول و عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا و متوسط بارندگی در ماههاي داراي بارش انتخاب گردیدند. سپس با استفاده از برنامه رایانهاي - Cluster Validity Analysis Platform - CVAP تعداد زیرمناطق همگن دیمکاري و خشکسالی مشخص گردید. بر اساس نتایج، در ابتدا منطقه مورد مطالعه به هفت زیرمنطقه همگن دیمکاري 1 - ، 2، 3، 4، 5، 6 و - 7تفکیک شده و سپس براي هر زیرمنطقه نقشه توزیع نسبت سالانه بارندگی به تبخیر- تعرق گیاه مرجع رسم گردید.
براساس تجزیه و تحلیلهاي انجام شده، زیرمنطقه 2 - شامل شامل جنوب استان آذربایجان غربی، قسمت غربی استانهاي کردستان و کرمانشاه - ،بیشترین پتانسیل را براي کشت دیم دارا میباشد. همچنین، منطقه مورد مطالعه به شش زیرمنطقه همگن خشکسالی 1 - ، 2، 3، 4، 5 و - 6 تفکیک گردید که با مقایسه آنها با هم زیرمنطقه 2 - شامل همان مناطق فوق - کمترین واقعه خشکسالی را به همراه داشت.بنابراین، میتوان زیرمنطقه 2 را به عنوان بهترین منطقه هم از نظر دیمکاري و هم از نظر خشکسالی معرفی نمود.
کلمات کلیدي: خشکسالی، دیمکاري، خوشهبندي، تعیین زیرمناطق همگن.
مقدمه:
دیمکاري - Dryland Farming - به معناي کشت بدون آبیاري است و به زراعتی گفته میشود که با آب باران رشد و نمو نماید. دیمکاري، در واقع مجموعه روشهاي زراعی و مدیریتهاي از قبل پیشبینی شده و در عین حال پیچیدهاي است که به منظور تثبیت میزان عملکرد محصول و درآمد اقتصادي کشاورز در مناطق خشک و نیمهخشک اعمال میشود - کوچکی،. - 1366 سطح کل اراضی آبی ایران 38 درصد و اراضی دیم 62 درصد کل اراضی زیر کشت سالیانه را تشکیل میدهد - مظاهري و مجنون حسینی، . - 1380
روش پژوهش:
این منطقه داراي بیش از 170 ایستگاه هواشناسی میباشد که براي انجام این تحقیق، از میان این تعداد فقط 39ایستگاه در مطالعات خشکسالی طی 31 سال متوالی - 57-88 - و 32 ایستگاه در مطالعات دیمکاري طی 21 سال متوالی -88 - - 67 داراي دادههاي کامل یا قابل بازسازي بودند که طبق توصیه Reddy, - 1983 - براي مطالعه در زمینه بارندگی و تبخیر-تعرق بایستی از دادههاي حداقل 15 ساله استفاده شود. دادههاي ماهانه ناقص از هر ایستگاه با استفاده ازایستگاههاي مشابه تکمیل گردید که جدول 1 تمامی ایستگاههاي مورد بررسی در مطالعات خشکسالی و ایستگاههایی که به صورت پررنگ در جدول مذکور نشان داده شدهاند ایستگاههاي مورد بررسی در مطالعات دیمکاري را دربر میگیرد.
با توجه به اینکه آمار و اطلاعات ارائه شده از سوي سازمانهاي آب منطقهاي و ادارههاي هواشناسی استانهاي ذيربط در بعضی از سالها ناقص بود نیاز به بازسازي و تخمین دادههاي ناقص وجود داشت. از روش رگرسیونگیري براي بازسازي آمار و اطلاعات بارندگی و از روش میانگینگیري، روش تفاضل و نسبتها براي بازسازي آمار و اطلاعات حداقل و حداکثر دما استفاده گردید.در تجزیه و تحلیل دادههاي هواشناسی براي مطالعات خشکسالی ابتدا باید وضعیت روند دادهها بررسی گردد. به عنوان پیش شرط بررسی روند بایستی دادهها مستقل باشند. به منظور بررسی استقلال دادهها لازم است که نتایج آزمون Fisher و ضریب همبستگی τ-Kendall با یکدیگر مقایسه شوند و به منظور بررسی روند دادهها از آزمون من-کندال استفاده میگردد.
در نتیجه آزمون استقلال، دادههاي تمامی ایستگاهها شرط استقلال را دارا میباشند و میتوان به بررسی وجود روند در آنها پرداخت. ولی در نتیجه آزمون روند، فقط ایستگاه پالنگان با کد 21-031 در سطح اطمینان %99 داراي روند در دادههاي ثبت شده میباشد. همچنین در این ایستگاه، مقدار P-value کمتر از 0/01 میباشد که نشان از معنیداري آزمون روند دارد. بنابراین ایستگاه مذکور در ادامه محاسبات مورد بررسی قرار نگرفت.
همانطور که در شکل 1 نشان داده شده است منطقه مورد مطالعه در غرب ایران از عرض جغرافیایی 31 تا 38 درجه شمالی و طول جغرافیایی 45 تا 49 درجه شرقی میباشد و به ترتیب درون استانهاي آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، ایلام، خوزستان، زنجان، قزوین، کردستان، کرمانشاه، گیلان، لرستان، مرکزي و همدان واقع شده که به لحاظ وسعت بسیار زیاد، از شرایط آب و هوایی متنوعی برخوردار است. منطقه مورد مطالعه بر اساس زیرحوضههاي موجود در ایران بسته شده و این استانها داراي زیرحوضه مشترك با استانهایی است که ایستگاههاي مورد مطالعه در آنها واقع شده است. البته بایدمتذکر شد که در این مطالعه، استانهاي آذربایجان شرقی، قزوین، گیلان و مرکزي به دلیل نداشتن آمار کافی در بررسی وضعیت دیمکاري و خشکسالی مطالعه نگردیدند.
