بخشی از مقاله
چکیده
در پروژههاي بخش کشاورزي، بسیاري از تصمیمگیريها بایستی با در نظر گرفتن شرایط مکانی و موقعیت خاص جغرافیایی آن منطقه اتفاق بیافتد و در نتیجه وجود یک پایگاه اطلاعات جغرافیایی، میتواند کمک اساسی به مدیران در اخذ تصمیمات بهینه ایفا نماید. به عنوان نمونه، کشاورزان دیمکار بدون توجه به قابلیت اراضی و شرایط اقلیمی و توپوگرافی اراضی و ... اقدام به کشت غلات مینمایند، که در بسیاري از موارد با مشکل مواجه میگردند.
در این مطالعه با توجه به اهمیت استفاده از اراضی کشاورزي با توجه به استعداد و توانمندي آنها و بمنظور حل مشکلات کشاورزان دیمکار و برنامهریزان بخش کشاورزي در سطح استان زنجان، اقدام به شناسایی اراضی مستعد و مناسب کشت غلات دیم با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی گردید.
براي این منظور، ابتدا فاکتورهاي تاثیرگذار بر روي کشت غلات دیم مشخص گردید، سپس لایههاي اطلاعاتی مربوط به هریک از این فاکتورها تهیه گردید. در نهایت، پس از تهیه لایهها و حذف پلکانی و پیاپی اراضی نامساعد، نقشههاي نهایی حاصل شده در هر مرحله با نقشههاي دیگر قطع، و با همپوشانی آنها، مناطق مختلف براساس استعدادشان براي کشت غلات دیم، به مناطق بسیار مناسب، مناطق مناسب، مناطق ضعیف و مناطق نامناسب پهنهبندي گردیدند.
-1 مقدمه
مشخص نبودن مناطق مستعد و مناسب براي کشت غلات دیم از معضلات مهم بر سر راه کشت مطمئن این محصولات در کشور و خصوصاً استان زنجان میباشد. نظر به اینکه از اراضی با توجه به استعداد و توانمندي آنها استفاده نمیشود و کشاورزان دیمکار منطقه بدون توجه به قابلیت و توان اراضی و شرایط اقلیمی و توپوگرافی اراضی اقدام به کشت غلات مینمایند، لذا در این راستا اراضی که داراي شیب تند و نامناسب میباشند بجاي اینکه به کشت غلات دیم اختصاص یابند باید براي جلوگیري از تخریب اراضی و خاك و فرسایش به صورت مرتع استفاده گردند. از طرفی در کشت غلات دیم باید به میزان بارندگی و پراکنش آن خصوصاً در دوره گلدهی و دانهبندي توجه خاصی مبذول گردد. بنابراین به دلیل نامشخص بودن مناطق مستعد و مناسب دیمکاري، برنامهریزي و سیاستگزاري را با مشکل روبرو ساخته است.
بمنظور حل این مشکل معمولا باید منطقه را با توجه به میزان بارندگی، شیب زمین، عمق خاك و دما طبقهبندي نمود، تا بتوان پتانسیل هر قسمت را با توجه به عوامل مذکور مشخص کرد. یعنی تعیین کرد که که آیا باید به زراعت و یا باید به مراتع و ... اختصاص داده شود. پس از آن میتوان مناطق مستعد و نیمهمستعد زراعت دیم را براي اجراي برنامههاي تحقیقاتی و افزایش توان تولید محصول و سرمایهگذاریهاي کلان مشخص نمود. در این راستا مهمترین بخش، اقدام به شناخت امکانات بالقوه اقلیمی منطقه وخصوصیات خاك منطقه و انطباق آن با نیازهاي گندم دیم است. لذا این تحقیق جهت بررسی و مشخص نمودن اراضی مستعد کشت غلات دیم و تهیه نقشه پهنهبندي این مناطق با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی به مرحله اجرا درآمده است.
سیستم هاي اطلاعات جغرافیایی امروزه به عنوان ابزاري مهم در مدیریت داده هاي زمین مطرح می باشند که با فراهم ساختن امکان یکپارچهسازي دادههاي حاصل از منابع مختلف، امکان استخراج اطلاعات مورد نیاز و کشف ارتباطات پیچیده و ناپایداي ما بین پدیدههاي مختلف را فراهم می نمایند. بطوریکه در سالهاي اخیر، استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در مطالعات کشاورزي و منابع طبیعی و تهیه نقشههاي موضوعی گسترش فراوانی پیدا کرده است.
مهربان و همکاران - 1384 - در پهنهبندي اقلیم براي گندم زمستانه دیم در مناطق مغان و اردبیل با استفاده از GIS، علاوه بر پارامترهاي اقلیمی از لایه شیب منطقه نیز براي تعیین مناطق داراي شیب مناسب، به عنوان یکی از معیارها در تناسببندي منطقه استفاده نمودهاند. آنها از چهار کلاس براي طبقهبندي گندم زمستانه در شرایط دیم استفاده نمودند. در این تحقیق، اثرات متغیرهاي اقلیم و توپوگرافی بر پهنهبندي گندم زمستانه، به صورت انفرادي و گروهی - همپوشانی لایههاي اطلاعاتی - با استفاده از GIS در یک مدل اقلیم_مکان بررسی شد.
محمودي - 2003 - در تحقیق خود براي تعیین مناطق مناسب براي کاشت ارقام جدید گندم در استان زنجان از سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده نموده است. ایشان تصاویر ماهوارهاي TM را براي تفکیک اراضی کشاورزي از کاربریهاي دیگر بکار برده است.
دوستان - 1384 - در پایان نامه خود بوسیله رقومیسازي نقشههاي مورد نیاز و ایجاد پایگاه داده در محیط GIS و با در نظرگرفتن پارامترهاي اقلیمی موثر، نواحی مستعد کشت زرشک در استان خراسان جنوبی را مورد بررسی قرار داده است.
میرزا بیاتی - 1383 - ، با بررسی تشابه اقلیمی دشت نیشابور با نواحی زعفرانخیز، امکان کشت این محصول در منطقه نیشابور را به لحاظ اقلیمی ثابت کرده است. ایشان با تلفیق نقشههاي اقلیم، توپوگرافی، قابلیت اراضی، شبکه زهکشی و کیفیت آب، در نهایت نقشه نواحی مستعد کشت زعفران را در منطقه مورد مطالعه ارائه کرده است.
در مطالعات ارزیابی اراضی مستعد شیبدار در سطح استان زنجان با هدف احداث باغات - 1386 - ، عرصههاي مساعد براي توسعه باغات بر روي تصاویر ماهوارهاي با درجه وضوح بالا تعیین گردیده است. این تصاویر، زمینه لازم براي انجام مطالعات تفصیلی با مقیاس 1:25000 را فراهم آورده است.
-2 مواد و روشها
استان زنجان با مساحت 2216400 هکتار - معادل 1/34 درصد مساحت کل کشور - درشمالغربی فلات مرکزي ایران بین مختصات جغرافیائی 47 درجه و10 دقیقه تا 49 درجه و26 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و33 دقیقه تا 37 درجه و 15 دقیقه عرضشمالی قرار گرفته است - شکل . - 1 حداکثر ارتفاع آن از سطح دریا در ارتفاعات تخت سلیمان بیش از 3500 متر و حداقل آن در گیلوان کمی بیش از 300 متر میباشد. استان زنجان ازشمال به استانهاي اردبیل و آذربایجان شرقی، از شرق به استانهاي گیلان و قزوین، از غرب به استانهاي آذربایجان غربی و کردستان و از جنوب به استان همدان محدود است.
شکل .1 موقعیت منطقه مورد مطالعه
براي انجام این مطالعه، با توجه به آمار و اطلاعات حاصل از مطالعات انجام شده، اطلاعات و مستندات علمی مستخرج از مقالات علمی- پژوهشی در ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم با موضوع مورد مطالعه، فاکتورهاي لازم براي کشت غلات دیم مشخص گردیدند. این فاکتورها شامل : ارتفاع، شیب، جهت شیب، خاك، بارش و دما، نسبت بارندگی پاییز به کل بارندگی سالیانه، نسبت بارندگی بهار به کل بارندگی سالیانه میباشند. با توجه به این فاکتورها اقدام به گردآوري نقشههاي رقومی موجود یا تهیه و ترسیم نقشه هاي مورد نیاز گردید.
برخی از نقشهها - همانند نقشه خاکشناسی - که بصورت رقومی موجود نبودند، پس از اسکن نقشهها در محیط GIS و نرمافزار Ilwis3.2 زمین مرجع - Georefrence - و رقومی گردیدند. همچنین به منظور کنترل صحرایی نقشههاي گردآوري شده و تهیه شده، با استفاده از دستگاه GPS و با مراجعه به مناطق مورد تردید، نسبت به تصحیح برخی از مشخصات اقدام گردید. پس از تهیه نقشهها و اطلاعات مورد نیاز در این مرحله اقدام به تهیه نقشه مدل رقومی ارتفاع - DEM1 - با استفاده از نقشه توپوگرافی1:25000 سازمان تهیه شده توسط سازمان نقشهبرداري اقدام گردید. از این نقشه به عنوان نقشه پایه براي تهیه نقشه طبقات ارتفاعی و نقشه شیب در محیط نرم افزاري ArcGIS9.3 استفاده گردید
این مرحله مشتمل بر استفاده از آمار، اطلاعات، نقشه هاي نهایی شده و نتایج حاصل از انجام مراحل اول و دوم براي تجزیه و تحلیل و شناسایی اراضی مختلف در سطح استان و ارائه نقشه نهایی اراضی مستعد کشاورزي در سطح استان میباشد. در نهایت، پس از تهیه لایهها و حذف پلکانی و پیاپی اراضی نامساعد، نقشههاي نهایی حاصل شده در هر مرحله با نقشههاي دیگر قطع - Crossing - و با همپوشانی و لایهاندازي نقشههاي بدست آمده، مناطق مختلف براساس استعدادشان براي کشت غلات دیم در استان زنجان، به مناطق بسیار مناسب - درجهیک - ، مناطق مناسب - درجهدو - ، مناطق ضعیف یا با تناسب بحرانی - درجهسه - ، مناطق نامناسب - درجهچهار - پهنهبندي گردیدند. به منظور بررسی و کنترل نقشه نهایی حاصل شده، با مراجعه به مناطق مختلف استان، نسبت به معتبرسازي میدانی با استفاده از دستگاه GPS اقدام گردید.
