بخشی از مقاله
چکیده
توپوگرافی از جمله عوامل زیست محیطی است که در تحلیل و پراکندگی محوطه های باستانی حائز اهمیت هستند و در این پژوهش نقش آن در تحلیل و پراکندگی محوطه های باستانی حوضه رودخانه هراز شهرستان آمل مورد بررسی قرار گرفته است و بدین منظور ابتدا در سال 1386 مبادرت به بررس میدانی آثار پراکنده در حوضه رودخانه هراز شهرستان آمل کرده و سپس با G.P.S نقطه ها را مشخص نموده و داده های بدست آمده در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی - - G.I.S مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. نتایج نشان می دهد که ارتباط نزدیکی بین توپوگرافی و میزان ارتفاع در پراکندگی آثار باستانی منطقه مورد مطالعه است و این روابط نشانگر نقش بارز عناصر زیست محیطی و لزوم توجه به آن در بررسی باستانشناختی حوضه رودخانه هراز می باشد
واژه های کلیدی:آمل، هراز، توپوگرافی، بررسی میدانی.
مقدمه
شهرستان آمل از شمال به شهرستان محمودآباد، از شمال شرق به شهرستان بابلسر، از شرق به شهرستان بابل، از جنوب به استان تهران و از مغرب به شهرستان نور محدود است این شهرستان در فاصله 18کیلومتری جنوب دریای خزر و 6 کیلومتری شمال پیشکوه البرز و 181 کیلومتری شمال شرق تهران با 80 متر ارتفاع از سطح دریای آزاد و 108 متر ارتفاع از سطح دریای خزر می باشد.[1] براساس آخرین تقسیمات کشوری در سال 1377 مساحت این شهرستان بالغ بر 3074/4 کیلومتر مربع است. شهرستان آمل از نظر موقعیت ریاضی در 51 درجه و 43 دقیقه الی 52 درجه و 33 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 36 دقیقه الی 36 درجه و 40 دقیقه عرض شمالی واقع شده است.[2]
برای دسترسی به شهرستان آمل سه راه مهم وجود دارد: جاده آمل- تهران به درازای 201 کیلومتر؛ جاده آمل- ساری به درازای 72 کیلومتر؛ جاده آمل- محمودآباد - کرانه دریا - به درازای 22 کیلومتر؛ جاده آمل- چمستان 25 کیلومتر.برای شناسایی زمین شناسی عمومی منطقه باید به زمین شناسی سلسله جبال البرز و دامنه ها و دره های آن اشاره کرد، چرا که اکثر داده های شناسایی شده مربوط به این سلسله جبال می باشد.کوه های شمالی ایران - البرز - بخشی از کمربند عظیم چین خورده آلپ - هیمالیا می باشد که از کوههای آرارات در مرز ترکیه شروع شده و با امتداد باختری - خاوری به طول تقریبی 1800 کیلومتر تا کوههای هندوکش در افغانستان کشیده شده است[3] و این رشته کوهها بر اثر کوهزایی آلپی دوره ترشیاری تشکیل شده است.
بنابراین، به طور کلی ساختمان البرز در نتیجه دو کوهزایی مهم شکل گرفته است؛ یکی کوهزایی پرکامبرین و دیگری کوهزایی آلپی مربوط به دوران مزوزوییک و سنوزوییک. شهرستان آمل در قسمت البرز مرکزی واقع شده است و قله دماوند با ارتفاع 5671 متر ارتفاع از سطح دریا در قسمت جنوبی این شهرستان واقع شده است. اولین حرکات واقعی که منجر به چین خوردگی البرز شد دردوره های زمین شناسی ماستریستن پایانی و پالئوسن اتفاق افتاد و در اثر آن محدوده فرورفتگی کاسپین در شمال به خشکی مبدل شده و موجب تشکیل جبال البرز در اوایل دوره سنوزوییک گردید؛ دومین فاز کوهزایی در اوایل و اواسط اولیگوسن اتفاق افتاده است این حرکات موجب مرتفع شدن بیشتر و فرسایش بعدی قسمت مرکزی البرز شد آخرین حرکات کوهزایی مهم البرز در اواخر پلیوسن یا اوایل پلئیتوسن اتفاق افتاده است.[4]
روش تحقیق
وجود توپوگرافی منطقه یکی از عوامل و شرایط اساسی در شکل گیری محوطه های باستانی می باشد به همین منظور ابتدا نقشه رقومی شهرستان آمل با محوریت رودخانه هراز تهیه گردید و سپس طبق این نقش اولیه شهرستان آمل مورد بررسی میدانی قرار گرفت و اکثر نقاط به صورت پیمایشی بررسی شد و با شناسایی هر کدام از آثار نقاط جغرافیایی آن با دستگاه GPS ثبت می گردید و نقاط بدست آمده به محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی داده شد تا در نهایت مورد پردازش و تحلیل قرار گیرد
بحث حوضه رودخانه هراز و جغرافیای طبیعی
در متون دوره اسلامی از دو شهر با نام » آمل« ذکر شده است، یکی در استان مازندران و دیگری در کنار رود »جیحون« در ماوراء النهر 5]، 6 ، 7 و [8 است. در اثبات ادله فوق در کتاب »البلدان« آمده است: »آمل بزرگترین شهر طبرستان و نیز شهری است مشهور در غرب جیحون در راه بخارا از مرو .[9]« قدیمی ترین اثر جغرافیایی که از آمل طبرستان نام برده »المسالک و الممالک» «ابن خرداد به« می باشد که همزمان با پیدایش علویان در طبرستان تالیف یافته است .[10]« ابوالحسن علی بن حسین مسعودی در کتاب التنبیه و الاشراف آورده است که ...» کوه بزرگ دیگری دارد که مابین قومس و طبرستان است و آن را قارن گویند و هم از نقاط زلزله خیز که دیده ایم شهر آمل است که کوه بزرگ دماوند بر آن مشرف است .[11]
« مسعودی گوید: » آمل در دو طرف رودخانه ساخته شده است و در وسط رودخانه، جزیره ای است که عمارت حاکم در آنجاست و قصر سلطنتی هم در یک طرف آن جزیره بنا شده که بواسطه پل بسیار خوبی وصل به خشکی است . « احمد کاتب گوید: » آمل بر ساحل بحر دیلم است .[12]« در دهستان نمارستاق که یکی از شعب فرعی رود هراز از آنجا جاری است محلی است موسوم به دریوک یا دریوک یا دریاوک که اراضی وسیعی را کوهها احاطه نموده و دنباله این اراضی که مشرف به دره نمارستاق است کوه ها به هم نزدیک و دهنه تنگی را تشکیل می دهد که معروف است در قدیم این نقطه دارای سدی بوده و محوطه دریاوک، دریاچه بوده است و بواسطه طغیان آب سد طبیعی یا مصنوعی آن خراب و در نتیجه قراء مجاور رودخانه و همچنین شهر آمل را آب برده و ویران نموده است؛ علایم و آثاری مانند گوش ماهی و صدفهای دریایی که گاهی در محوطه مزبور در زیر زمین بدست می آید این گفتار را ثابت می نماید. [13]
در زمان ساسانی در پشت تونل وانا سدی بوده است که امروزه به نام بند بریده معروف است که احتمالا این سد بر اثر وقوع سیل و زلزله شکسته و تخریب شده و نشانه هایی از سنگ و ساروج آن در منطقه دیده می شود و در انتهای تونل پلی از زمان ساسانی دیده می شود که در ارتفاع بالا و در بدنه کوه ساخته شده و احتمالا از روی سد عبور می کرده و جاده ساسانی را به کرانه غرب رودخانه هراز وصل می کرده است. حوضه رودخانه هراز یک منطقه زلزله خیز است و زلزله های متعددی در طول تاریخ در این منطقه روی داده است که یک نمونه آن در تاریخ طبری به زمان حاکمیت عمر بن العلاء به سال 129-120 طبری ذکر شده است؛ بنابراین در حوضه رودخانه هراز مناطق قدیمی فراوانی وجود دارد که بر اثر مرور زمان بخصوص به خاطر وقوع زلزله متروک و دوباره مورد استفاده واقع شده یا در همان منطقه مثل لاسم و سنگچال و ... و یا اینکه تغییر محل می داده اند مانند روستای نوا.
شهرستان آمل از نظر توپوگرافی از سه قسمت: کوهستانی، جنگل و مرتع - کوهپایه ای - و جلگه ای تشکیل شده استتقریباً. در سراسر شهرستان، شیب زمین از ارتفاعات به سوی جلگه و دریای مازندران کاهش می یابد. در محل تلاقی جلگه و کوهپایه های شمالی البرز،به علّت شدّت فرسایش و تراکم آبرفت، قسمتی از ناهمواری های قدیمی به وسیله رسوبات جدیدتر پوشیده شده و تنها در بعضی نقاط به صورت تپه ظاهر شده اند.
ناحیه جلگه ای و محوطه های باستانی
نواحی جلگه ای شهرستان آمل در بر گیرنده حد فاصل خط ساحلی دریای مازندران و کوهپایه های شمالی البرز است و در این منطقه نوار جلگه ای وسیعی قرار دارد که عرض متغیر دارد که از غرب تا شرق استان مازندران گسترده شده است. با توجه به بررسی میدانی انجام شده در شهرستان آمل آثار باستانشناختی که در ارتفاع -3 100 متر و در بعضی قسمتها تا 110 متر از سطح دریا های آزاد شناسایی شده اند و از نظر توپوگرافی منطقه در قسمت جلگه ای واقع شده اند - جدول. - 1اراضی سطح قشلاقی آمل در این قسمت واقع شده و از خاکهای سیاه، قرمز، ماسه، چمنزار، و باتلاق تشکیل شده است. در پیدایش و گسترش جلگه های ساحلی این شهرستان، عواملی از قبیل میزان آب رود هراز، وسعت حوزه این رود و شیب بستر آن، مقاومت سنگها و عمق دریا موثر بوده اند.
طبق بررسی باستانشناسی صورت گرفته گاهنگاری زیر را در مورد این آثار می توان ارایه داد:
پیش از تاریخ - پارینه سنگی، عصر مفرغ و عصر آهن - ؛ تاریخی - اشکانی و ساسانی - ؛ دوره انتقالی - از ساسانی به اسلامی - و دوره اسلامی - صدر اسلام، تیموری، صفوی، قاجار و پهلوی - .بیشترین آثار به ترتیب مربوط به دوره اسلامی ، تاریخی و پیش از تاریخ می باشد؛ به طور کلی در تمام آثار جلگه ای نشانس از آثار اسلامی دیده می شود - نمودار - 1با توجه به جلگه ای و هموار بودن منطقه و از همه مهم تر حاصلخیز بودن و شرایط آب و هوایی مناسب می بایست در این منطقه بیشتر از نقاط دیگر تپه های باستانی شناسایی می شد اما به نسبت درصد کمی از تپه های باستانشناختی در این ناحیه واقع شده اند و علت آن را باید ناشی از حاصلخیز بودن زمینهای این قسمت و تخریب آثار به جهت کشت محصولات کشاورزی دانست و در این اراضی غلاتی مانند برنج، گندم، جو و از حبوبات، نخود، لوبیا، ماش، عدس، باقلا و از نباتهای صنعتی توتون، کنف و نیشکر و از نباتات و محصولات متفرقه سیب زمینی، خربزه، هندوانه، سبزیجات و غیره کشت شده و به ثمر می رسد.
علت دیگر کمبود آثار بخصوص در دوران پارینه سنگی، صعود و نزول سطح آب دریای خزر و سیلهای متعددی می باشد که در دورانهای مختلف رخ داده است و اگر هم آثاری وجود داشته باشد در زیر رسوبات بسیار نهفته است، چرا که در اعصار یخچالی و بین یخچالی دوره کواترنری به تبعیت از شرایط آب و هوایی، نوسانشدیدی در سطح آب دریای مازندران پدید می آمده است، به طوری که در آخرین عصر یخچالی، سطح آب دریای مازندران ده ها متر بالا تر از سطح دریاهای آزاد بوده و گستره جنوبی و شرقی آن تا کوهپایه های البرز می رسیده است. پس از آن، به علت عقب نشینی دریای مازندران، فرسایش شدید آبی و تراکم آبرفت رودهای حوضه ی اراضی وسیع و همواری در سواحل دریا به وجود می آید؛ ولی عرض و وسعت آنها تحت تأثیر شرایط محلی و ترکیب عوامل مؤثر قرار داشته است. ولی این عوامل در هر نقطه، با توجه به شرایط محلی، به نسبتهای مختلفی با هم ترکیب شده و توجیه کننده ویژگیها و تفاوتهای محلی و ناحیه ای جلگه ساحلی هستند.
ناگفته نماند تعداد آثاری که در منطقه جلگه ای شهرستان آمل باقیمانده بخصوص در رابطه با تپه های باستانی که تعداد آنها تقریبا 15 تپه می باشد در معرض آسیب شناسی ناشی از حفاری غیرمجاز قاچاقچیان عتیقه، کشت محصولات کشاورزی بر روی و کنار آنها می باشد که این عامل خود باعث تخریب و فرسایش تپه های باستانی بر اثر گذشت زمان خواهد بود. راهکار جلوگیری از تخریب این آثار آگاهی رساندن به اقوام محلی راجع به ارزش فرهنگی این آثار و حفاظت از آنها و جلوگیری از کشت محصولات کشاورزی بر روی تپه و نکته مهمتر اینکه این تپه ها توسط سازمان میراث فرهنگی استان تعیین حریم گردد اگر اقدام تعیین حریم صورت نگردد تپه های باستانی باقیمانده شهرستان سال به سال کوچکتر خواهد گردید به طوریکه در چند سال آینده دیگر شاهد تپه ای باستانی نخواهیم بود مانند تپه های باستانی که در محور شهر باستانی میله باید وجود داشته باشد اما در حال حاضر اثری از آنها دیده نمی شود و همه در زیر کشت شالیزار می باشند و فقط تکه سفالهای آن از شخم زدن تراکتورهای کشاورزی بیرون می زند.
ناحیه جلگه ای و کارکرد آثار باستانشناختی
در این ناحیه تعداد 127 آثار هست که بیشترین آثار به ترتیب شامل امامزاده و تکیه، خانه های قدیمی ، سقانفار ، تپه، حمام، مسجد، بقعه پل و بند و میل کوره می باشد. - نمودار - 2
کوهپایه ای - منطقه جنگلی - و محوطه های باستانی
این منطقه حد واسط بخش جلگه ای و کوهستانی می باشد و منطقه ای است با جنگلهای فراوان و مراتع غنی و شامل دهستانهای چلاو، بخش اعظم دهستان بالا خیابان لیتکوه و قسمتی از دهستان دشت سر می باشد که این منطقه از لحاظ دامداری و محصولات دامی نقش مهمی در اقتصاد شهرستان آمل و مازندران دارد و اکثر ساکنین نقاط مزبور از راه دامداری امرار معاش می نمایند و به قدر احتیاج غلات و حبوبات هم کشت می کنند - جدول. - 2در این منطقه آثار به نسبت قسمت جلگه ای بیشتر و از قسمت کوهستانی شهرستان کمتر است. آسیب شناسی این منطقه بیشتر از دیدگاه طبیعی قابل بحث است تا غیر طبیعی. چرا که آسیب شناسی غیر طبیعی که ناشی از دخل و تصرف عوامل انسانی و بخصوص قاچاقچان عتیقه به نسبت منطقه جلگه ای کمتر و نسبت به منطقه کوهستانی بیشتر است.آسیب شناسی طبیعی بیشتر به خاطر رویش درختان بر سطح آثار باستانی می باشد و ریشه های این درختان باعث صدمه رساندن به لایه های باستانی و فشردگی درختان مانع از حفاری علمی و دقیق در منطقه می باشد. اکثر آثار این ناحیه از دهستان چلاو بدست آمده است و از مهمترین این آثار قلعه ها می باشند و بیشترین قلعه های شهرستان نیز مربوط به این ناحیه می باشد.
کوهپایه ای و کارکرد آثار
تپه های باستانی 28؛ قلعه6 ؛ سقانفار18؛ امامزاده و تکیه 15؛ مسجد 3؛ حمام5؛ خانه قدیمی 4 ؛ کافر کلی 2ْپارینه؛ سنگی 1؛ کوره آهک پزی 1؛ سنگ قبر 2؛پل3؛ حوض.1 - نمودار - 3
گاهنگاری آثار منطقه کوهپایه ای
آثار شناسایی شده در محدوده زمانی پیش از تاریخ 2، تاریخی 5، اسلامی 54، تاریخی و اسلامی 28 می باشند. - نمودار - 4
