بخشی از مقاله
آنِ پنهان مقرنس در معماری ایرانی
چکیده
مقرنس یکی از زیباترین تزئینات معماری اسلامی ایران است . این آرایه پیش از اسلام نیز در معماری ایران وجود داشته که بعد از اسلام رنگ و بوی تازه ای به خود گرفته وبا پیشرفت چشمگیری روبه رو می شود.
مقرنس در ابتدا یک عنصر کاربردی بوده که برای تبدیل مستطیل به دایره (ایجاد گنبد) استفاده می شد و سپس به یک عنصر سه بعدی تزئیناتی مبدل شد که از تعداد کم و بیش سطوح برآمده و فرورفته تشکیل می شود.
عده ای مقرنس راصرفاً تزئیناتی فریبنده می خوانند. در حالیکه مقرنس همزمان مفاهیم متعددی را نمایش می دهد که در این مقاله به این مفاهیم پرداخته شده است. این عنصر تزئینی زیبا با ساختار سه بعدی اش در آن واحد مفاهیمی همچون نظم، وحدت در کثرت، عروج از زمین به آسمان را به نمایش می گذارد. همچنین مقرنس زینت را که به عنوان یکی از پایه های تصویری هنر اسلامی ارزیابی شده است و توجه به مرکز و نوری که به بلور مبدل شده است که همان نور الهی است، را نشان می دهد. جمع آوری اطلاعات مقاله بر اساس روش کتابخانه ای می باشد. تمامی این عوامل حاکی از آن است که مقرنس یک عنصرصرفاً تزئینی نیست ومعانی والایی را به همراه دارد، که آن را با ظرافت خاصی به ناظر خود انتقال می دهد.
واژه های کلیدی: مقرنس ، معماری اسلامی ، هنر مقدس، تزئینات اسلامی
1
مقدمه
مقرنس به شکلی که امروزه میبینیم از ابداعات جهان اسلام است. اما نباید فراموش شود که انواع مقرنس قبل از اسلام نیز در ایران استفاده میشده که اولین نمونههای آن مربوط به دوران ماد است 708- 550) ق.م) که در نمای مقبره صخرهای دکان داود واقع در سر پل ذهاب است . [1] مقرنس مورد بحث در اینجا مقرنس در بناهای اسلامی است. این عنصر تزئینی که البته در ابتدا جنبه عملکردی داشته است، ازلحاظ کثرت استفاده درجهان اسلام واجد اهمیت است وشاید به همین دلیل است که آن را اغلب یک هنر اسلامی می دانند.
در این تحقیق ابتدا معنی لغوی مقرنس مورد بررسی قرار گرفته و سپس به تعریف و شناخت آن پرداخته شده است. در نهایت ویژگیهای شاخص مقرنس تعریف شده و هرکدام از این ویژگیها با دید هنر مقدس درمعماری اسلامی مورد تحلیل قرار گرفته است تا از جنبههای متفاوت فلسفه پنهان آن آشکار شود.
روش تحقیق
جمعآوری اطلاعات بر اساس مطالعه کتابخانهای صورت گرفته-است. سپس به تحلیل داده پرداخته شدهاست.
وجه تسمیه و معنی لغوی مقرنس
کلمه مقرنس با قُر و قُرناس و قَرنس(قرنیس)و فرنیز خویشاوند است. میتوانیم بگوییم چیزی قرنیسدار شده است واین باشکل عنصرتزئینی مورد نظر ما که از تعداد کم و بیش سطوح برآمده و فرورفته صورت میگیرد موافق است.[1]قُر-چیز فرو رفته ...هرگاه ظرف فلزی و مانند آن براثر برخورد به جایی فرورفتگی پیدا کند گویند»قر« شده است.[2] یکی ازمعانی معادل مقرنس به این ترتیب مرقوم گردیده است: استالاکتیت stalactite) )...معماری- موتیف تزئینی که فرم آن استالاکتیتها را به یاد میآورد (v
protencyd).. نام فرانسه استلاکتیت که آن را در شرق مقرنس مینامند و در غرب مکربس( در Espمُکِربس) مینامند.[1]
مقرنس چیست؟
مقرنس مبتنی است بر تکرار پی در پی واحدها که به ردیف روی هم کار گذاسته میشود.این واحدها که میتواند از چوب،گچ،سرامیک یا سنگ ساخته شود، سیستم انعطافپذیری را برای زیباسازی سطوح فراهم میآورد، که میتواند در هرگونه ترکیب شکلها گنجانده شود و سطوح را از نظر دیداری معنویت بخشد و تقسیمبندی کند.[3] دونالد ن. ویلبر میگوید: »مقرنس کاری را به طریق زیر میتوان شرح داد: پر کردن یک ناحیه یا سطح مقعر با دو یا چند طبقه ربع گنبدی کوچک که در آن رأس ربع گنبدها در هرطبقه از طبقه زیر پیش آمدهتر است. بین هر ربع گنبد مقعر یک سگدست یا هلال محدب وجود دارد.[1] « مقرنس را به عنوان یک
پدیده حجمپیما میتوان به عنوان نتیجه فرایند فرافکنی عناصر، یک نقشه و کندن واحدهای مقرنس منحنی یا زاویه دار از درون بلوک-های برآمده در نظر گرفت. ترکیبات مقرنس را میتوان در بخشهای مختلف یک ساختار دید از جمله ستونهای اصلی، بالکن منارهها، کتیبهها و سردرها. گرچه این شیوه میتواند ارزش ساختاری داشته باشد، مثلاً در رابطه با حیطه انتقالی یک گنبد، اما بیشتر اوقات یک ریخت زینتی است که به اجزای ساختار متصل یا از آن آویران است.[3]
شکل:1 قطعات مقرنس، کاربردهای هندسه در معماری مساجد مأخذ: (الاسد، (1376
مقرنس در ایران
برای تولید و زایش این هنر تزئینی تاکنون زمانی تعیین نشده است ولی زادگاه آن را صاحبان و آشنایان طریق، ایران می دانند و آنچه در سایر بلاد اسلامی دیده میشود خود مخلوطی است از فرهنگ و معماری آن دیار با ریشههای مقرنس ایرانی. با بررسی آثار اولیهی به جامانده، میشود دریافت که مقرنس ازآغاز برای تبدیل پلان مربع به دایره استفاده میشده است. پس مقرنس از ابتدا نقش کاربردی داشته است نه تزئینی، البته با رگههایی از گرایش به زیباسازی بنا. در بسیاری از ساختمانهای به یادگار مانده، مقرنس در خدمت تبدیل یک پلان مربع به یک گنبد به کار گرفته میشد. پس از ورود اسلام به ایران، هنرهای ایرانی با حفظ پیشینه تاریخی خود؛ جنبهای الهی نیز یافتند. در این میان مقرنس همچون سایر آثار هنری شکل اصلی و آشنای خود را در دوران اسلامی یافت.[4]
2
صورت برای همه پسندیده است که به هر چه مینگری یکی می-بینی.[7]
شکل:2 منار مسجد امام اصفهان، اصفهان تصویر بهشت (مأخذ: استیرلن، (1355
ویژگیهای مقرنس و فلسفه پنهان آن
نظم
مقرنس یک فرم منظم است تمامی اجزای آن با نظم خاصی در کنار یکدیگر قرار گرفتهاند. همین ادراک نظم است که برای ادراک هنر، چه هنر انتزاعی چه هنر بازنمودی، از مسائل بنیادی است. هنگامی که کلایوبل (Clive Bell) نوشت که هنر»فرم معنیدار« است، هدف اصلی او در واقع عبارت بود از: (1) فرم ذات هنر است؛ (2) فرم، باید ادراک شود از اینرو ادراک کردنی است (دارای مفهوم است). بخشی جوابگوی بخشی دیگر است و هدف هر ویژگی داشتن رابطه و پیوند مستدل با کل اثر هنری است. همین واقعیتهاست که توجه زیبایی شناختی مارا برمیانگیزد.[5]
وحدت
اثر هنری باید دارای وحدت و به گونه یک واحد کل در هم تنیده باشد. یک اثر هنری باید نمایشی از چندگونگی عظیم عناصر و وحدت آنها باشد، هرمایه در هم تافتگی آن در وحدتی خلاصه شده باشد، به همان میزان هم دستاورد آن عظیم خواهد بود.[5] چیزی که به وضوح در مقرنس دیده میشود. معماری باید اعتدال متوازن را نشان دهد و باید مانند یک بلور که به صورت صحیح تشکیل یافته است یک نمونه کامل از ماده بیجان و حیات باشد.[6] معماری ما شباهت جز به کل است طاسچه کوچک درون مقرنس یک ایوان یا سردر عیناً شکل کلی همان ایوان یا سردر را دارد.گویی همه چیز چه بزرگ چه کوچک، چه کل چه جزء یک حرف دارند و تنها یک
شکل:3 ایوان مسجد امام اصفهان، اصفهان تصویر بهشت (مأخذ: استیرلن، (1355
کثرت
تکرار نقشمایههای هندسی که هریک خالی از مضامین دنیوی است، مبیّن ریتمی هماهنگ است که آهنگ وحدت را از تکثّرات سر داده و همچون »ذکر« وجو انسان را از افکار غیر تهی میسازد.[8]
درمقرنس هریک از این فرورفتگیها نشان دهنده یک محراب کوچک است. این محرابها به تعداد زیاد تکرار شدهاند. این تکرار نشان از بیپایانی، جاودانگی و نه آغاز و نه انتها دارد.[9] جلوگیری از کسالت تکرار در این بناها با بر هم زدن وحدت حادث نمیشود بلکه تناوب و تباین اجزاء متشکله، این امر را ممکن میسازد.[8]
