بخشی از مقاله
چکیده
آب باارزش ترین و مهمترین ماده مورد نیاز بشر است . رودخانه ها به عنوان یکی از پایدارترین و پاک ترین منابع آبی دنیا به شمار می رود، اما با افزایش روزافزون جمعیت کم کم در حال خروج از این پایداری هستند. رودخانه های استان مازندران شریان های آبی هستند که مازاد بارندگی های استان را به دریا انتقال داده و در فصل بهار، آب مزارع کشاورزی و در برخی موارد مزارع پرورش ماهی را تامین نموده و مهمتر از همه محل مهاجرت ماهیان دریایی رود کوچ، برای تخم ریزی و زاد و ولد هستند. رود هراز یکی از سه رودخانه پر آب شمال کشور به شمار می رود که در جنوب غربی دریای خزر در استان مازندران واقع شده و نقش به سزایی در حیات اجتماعی و اقتصادی ساکنین منطقه دارد ولی در حال حاضر برداشت بی رویه شن و ماسه از بستر رودخانه و ورود فاضلاب های شهری ، صنعتی و کشاورزی و وجود مزارع پرورش ماهی به شدت حیات این رودخانه را تهدید می کند. لذا این فرصت مطالعاتی ، به بررسی چگونگی تاثیر گذاری دخالت انسان بر این رودخانه و آسیب های وارده به آن می پردازد.
کلمات کلیدی : رودخانه ، محیط زیست ، هراز، آلودگی، اکوسیستم
مقدمه
نیاز انسان به آب باعث شده تا اکثر تمدن های بشری در کنار رودخانه ها شکل بگیرند. انسان های اولیه با زندگی در کنار رودخانه ها بطور فطری و تجربی آموخته بودند که جهت استفاده بهینه از این منابع خدادادی، می باید رودخانه ها را دوست داشت و حتی در بعضی از فرهنگ های کهن، آب و رودخانه بعنوان موجودی مقدس و حیات بخش مورد ستایش و احترام بود. ارتباط انسان با محیط زیست همواره در تمام فعالیت های آن به چشم می خورد و این ارتباط بسته به سطح توان ، فرهنگ، سرمایه ، و مدیریت منطقه ای که فرد در آن زندگی می کند ، قادر است که در ساختار طبیعی آن تغییراتی را ایجاد نماید. این رابطه بشر با محیط زیست خود، اغلب به نابودی اکوسیستم طبیعی آن منجر خواهد شد - جهانداری لاشکی، . - 2 : 1392
حفاظت و استفاده بهینه از منابع آب از اصول توسعه پایدار هر کشور می باشد . آب های سطحی جاری یا رودخانه ها از مهمترین منابع آب هستند که نقش مهمی در تامین آب مورد نیاز فعالیت های مختلف مانند کشاورزی، صنعت، شرب و تولید برق دارند. بسیاری از برنامه های منابع آب در کشور ها، براساس پتانسیل بالقوه آب سطحی می باشد - پور حیدر، . - 4 :1391 یکی از مهمترین موضوع های که در فرایندتکوین و تکامل مدیریت محیط زیست در چند دهه گذشته به ویژه در دهه 60 میلادی مورد توجه قرار گرفت، اتخاذ رویکرد های پیشگیرانه برای رویارویی با مخاطرات زیست محیطی ناشی از فعالیت های انسانی بوده است - پور اصغر سنگاچین، . - 6 :1386 توسعه شهر نشینی و افزایش آلودگی ناشی از تخلیه انواع فاضلاب های شهری ، صنعتی و کشاورزی، شیرابه های محل دفن زباله موجب تغییر کیفیت آب ها شده است.
بنابراین همزمان با نیاز شدید به استفاده از منابع آب در دسترس ، ضرورت توجه به حفاظت از آن در مقابل آلودگی احساس می شود - نصیر احمدی، . - 65 :1391 عدم اقدامات لازم جهت توسعه و بازنگری در وضعیت رودخانه ها می تواند زنگ خطری برای حیات موجودات در مناطق مصبی می باشد - سبک آرا،. - 67 : 1385 در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که در سال 1358 به تصویب رسید اصل پنجاهم به به صورت مستقیم به محیط زیست و جایگاه آن اشاره می کند. در این اصل آمده است: " در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشد داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی میگردد. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست با تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا می کند، ممنوع است ." - دبیری، - 174 : 1390
مواد و روش ها
منطقه مورد مطالعه
رودخانه هراز از سلسله جبال البرز سرچشمه گرفته و از الحاق رودخانه های روستاهای مجاور، رود بزرگی به نام رودخانه کبیر هراز را تشکیل می دهد. حجم متوسط سالانه آب این رودخانه 900 میلیون متر مکعب می باشد که بعد از طی مسافتی حدود 140 کیلومتر مربع در منطقه سرخرود به دریای خزر می ریزد و مهمترین منبع آبی برای کشاورزی و اقتصادی در شهرستان آمل و روستاهای مسیر رودخانه است - خسروی رینه، . - 152 : 1389
مسیر و سرچشمه
مهمترین سرچشمه رودخانه هراز، از قله 4375 متری پالان گردن در 66 کیلومتری جنوب شرقی چالوس با نام لار جاری می شود و پس از دریافت آب های مهم دیگری مثل : آب سفید، چهل پره، آب سیاه پلاس، آب امام پهنک،... و عبور از ده پلور، با نام هراز به سمت دریای مازندران جاری می گردد. رودخانه هراز از کنار بلند ترین قله ایران، دماوند می گردد. حوزه آبریز این رودخانه معادل 8513/6 کیلومتر مربع است که در شهرستان آمل ، بابل ، محمود آباد، فریدون کنار و نور واقع گردیده و بخشی از اراضی کشاورزی استان مازندران شمرده می شود - کرباسی، . - 1 :1386
روش تحقیق
با توجه به نوع موضوع، از روش توصیفی - تحلیلی استفاده شده است. در قدم اول با کار میدانی که شامل مشاهدات مکرر طول مسیر رودخانه و بررسی عوامل تاثیر گذار مختلف در این اکوسیستم، اطلاعاتی جمع آوری شد. سپس با مطالعه کتب و مقالات متعدد و آگاهی از نقطه نظرات مسئولین زیست محیطی منطقه، با تحلیل اطلاعات به دست آمده، نتیجه گیری به عمل آمد.
انواع رودخانه ها
رودخانه ها از نظر میزان و پراکندگی آب در طول سال و در راستای مسیر رودخانه ای به سه دسته تقسیم بندی می شوند:
-1 رودهای موقت: در زمان بارندگی جاری می شوند و به فاصله اندکی پس از اتمام بارندگی متوقف می شوند. آبی که پس از یک بارندگی در جوی های کنار خیابان جریان می یابد از این نوع هستند. رودهایی که فقط در فصول بارندگی در یک منطقه به راه می افتند نیز از این دسته هستند.
-2رودهای منقطع یا ناپیوسته: تحت شرایط عادی تنها در بخشی از مسیر خود جریان دارند و کانال آنها دارای خطوطی هستند که نشان دهنده بالا و پایین رفتن سطح آب هستند. برای اهداف نظامی الزامی است که بخشهایی از کانال رودخانه که در آن آب مشاهده شده است روی نقشه مشخص شود.
-3رودهای دائمی: این رودها در تمام طول سال از منبع تا مصب جریان دارند .آب آنها نه تنها از بارندگی تامین می شود، بلکه تغذیه از آب های زیرزمینی بصورت چشمه و نفوذ دائمی در مناطقی که سطح آب زیرزمینی از کف رودخانه ها بالاتر است نیز انجام می شود . رودخانه هراز جز رودخانه های دائمی است.
فواید رودخانه ها
-1 آبیاری زمین های کشاورزی
-2 تعدیل آب و هوای منطقه
-3 زیستگاه آبزیان و صید و مهاجرت ماهی و پرورش انواع آبزیان
-4 تولید شن و ماسه
-5 منبع تولید انرژی و برق از طریق ذخیره سازی پشت سدها
-6 منبع تامین آب های شرب شهری، روستایی و صنعتی
عوامل آسیب رسان به رودخانه
-1 برداشت بی رویه شن و ماسه
-2 انحراف بستر رودخانه
-3 رهاسازی فاضلاب های خانگی، صنعتی و کشاورزی
-4 ایجاد موانع مانند سد سازی، دیواره ها و پل ها
-5 نصب پمپ و برداشت مداوم آب
-6 تجاوز به بستر رودخانه و محدود کردن آن
-7 تردد خودروها و ماشین آلات سنگین در بستر
-8 صید بی رویه و غیر مجاز
انواع آلاینده های آب
