بخشی از مقاله
چکیده :
در دوره ي هخامنشی زن ایرانی به یکی از بهترین جایگاه هاي شایسته اش دست می یابد که هنوز هم در کشورهاي امروزي جهان، جنبش هاي آزادي خواهانه و برابري جویانه ي زنان در آرزو و آرمان به دست آوردن آن هستند. در پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده ازابزار گرد آوري اسنادي و میدانی سعی خواهد شد که با بررسی الواح تخت جمشید که به - PFT - PERSEPOLI معروفند، به اطلاعات بسیاري در مورد وضع مالی و اجتماعی زنان در دوره هخامنشی دست یابیم.
نتایج
پژوهش نشان می دهد که زنان در دوره هخامنشی داراي شخصیت حقوقی و مالی مستقل، حقوق و امتیازهاي برابر با مردان و گاه - در امور خاص زنانه - بیشتر از آنان و داراي قدرت مدیریت و سرپرستی در بنگاه هاي بزرگ کشاورزي و صنعتی بوده اند.
مقدمه :
زن موجودي است مزین به اسرار و شگفتی هاي فراوان و در سایه این شگفتی ها زندگی عالم بشریت در تکاپو و تداوم است. زنان داراي لطافت و ظرافت و احساس فوق العاده زیبایی هستند که این خصوصیت و اوصاف آنان سبب برجستگی و سرآمدیشان نسبت به دیگر موجودات شده است. کلمه "زن" از "زادن" و "زاییدن" و "اضافه شدن" آمده. زن همواره در دوره هاي مختلف در طول تاریخ داراي ارزش و احترام بوده و از دیر باز جایگاه و پایگاه متغیري در جهان داشته است. زنان در پیشرفت تمدن ها و ترقی فرهنگ ها پا به پاي مردان تلاش کرده اند.
زن موجودي است که مرد براي دستیابی به کمال نیازمند وجود اوست و همین طور بر عکس، زیرا هر کدام بدون دیگري ناقص هستند و تنها در کنار هم می توانند به کمال برسند. زنان در طول تاریخ گاه مورد احترام و ارزش بوده و گاهی مورد ظلم و بی مهري قرار گرفته اند. زنان در ایران باستان و در دوره ي هخامنشیان مقام و شان والایی داشته اند. در سال 1933 م. در هنگام حفاري هیئت باستان شناسی موسسه ي شرق شناسی شیکاگو به سرپرستی ارنست هرتسفلد به صورت اتفاقی با کلنگ کارگران، مجموعه ي بزرگی از گل نبشته ها از دو اتاق مجاور در گوشه ي شمال شرقی در بخش باروي تخت جمشید کشف شد. ترجمه ي متن ها نشان می دهد که آرشیو، مربوط به سال هاي 494-509 ق.م در زمان سلطنت داریوش بزرگ می باشد.
مجموعه ي گل نبشته هاي آرشیو شامل گل نبشته هاي نوشته شده و نشده ولی مهر شده اند که به طور تقریبی در حدود 30 هزار قطعه است. بر اساس گزارش هاي ارائه شده در حدود پانزده هزار قطعه از گل نبشته ها نوشته شده هستند. متن گل نبشته ها به طور کلی مربوط به ثبت فهرست هاي تهیه، ذخیره و پرداخت مواد خوراکی در محدوده ي جغرافیایی فارس و نواحی در مسیر راه شاهی تا شوش می باشند.
متن هاي نوشته شده بر روي گل نبشته ها یکسان نیست ولی اکثر آنها اطلاعاتی مانند تاریخ انتقال کالا، مکان انتقال، نام دبیر اداري و اداره ي مورد نظر و نام تحویل دهنده یا گیرنده ي کالا را شامل می شوند به علاوه الواح و گل نبشته هاي به دست آمده در تخت جمشید اطلاعات جالبی درباره ي وضعیت زنان در دوره ي هخامنشی و نظام دستمزدها میدهد که به کمک آنها می توان به تصویر کاملی از جایگاه زنان در امپراطوري بزرگ هخامنشی دست یافت.
جایگاه زن در ایران باستان و در پیشینه پارسیان
در ایران باستان زنان به عنوان یکی از متمدن ترین اقوام جهان داراي جایگاه بسیار بلند و مقامی بس ارجمند بودهاند. ایرانیان نه همچون اعراب زن را ننگ دانسته و نه همچون یونانیان آنرا مظهر شهوت و عیاشی مردان قلمداد کرده اند، بلکه او را موجودي مقدس و پاك که لازمه حیات است دانسته و مقام او را ارج نهاده اند. از نشانه هاي عظمت و بزرگی کوروش تدوین اولین منشور حقوق بشر است که هم اکنون در موزه بریتانیا نگهداري می شود این منشور مدرکی است براي اثبات عدالت جنسیتی، به گونه اي که کوروش توجه خاصی به مقام و شخصیت زن بعنوان تربیت کننده نسل آینده داشته است.
زنان در طول تاریخ ایران داراي جایگاه و ارزش بوده اند تا آنجا که در کتاب مقدس زرتشتیان - اوستا - هیچ مردي از لحاظ اخلاقی و مذهبی بر زنان ارجحیت ندارد و شعار اصلی زرتشتیان یعنی گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک براي مردان و زنان توصیه شده است. - بروسیوس، . - 40 :1381 انسان ها همواره در طول تاریخ در پی مدلی تکامل یافته تر از خود در همه زمینه ها بودند تا راه زندگی خود را بر روال همان مدل شبیه کنند، این مدل گاه به صورت اسطوره هایی در اعتقادات و باورهاي یک قوم جایگاهی خاص یافته بود که این حقیقت شناسه هاي فرهنگی یک ملت را نشان می دهد.
گاه این اسطوره ها چنان در دل یک ملت راه یافته اند که به مرور به صورت خدایانی بزرگ در آمده و مورد ستایش و عبادت قرار گرفته اند. یکی از این اسطوره ها که به مرحله الهه بودن و خدایی رسیده و در ایران باستان از اهمیت بسیاري برخوردار است "ناهید" الهه زنان نامیده شده است. ناهید به عنوان الهه زنان قبل از اسلام، خدایی مونث بوده که به اعتقاد آن دوران بر تمام اعمال و رفتار زنان نظارت دارد و از آنان خشمگین یا خشنود می شود و به هنگام نیاز به آنان کمک می کند.
ایرانیان براي این الهه معابدي ساختند و مجسمه هایی درست کردند و بصورت نماد در داخل معابد قرار دادند که یک نمونه از آن در "سراب " استان کرمانشاه است. این الهه موسوم به الهه مادر است. به اعتقاد ایرانیان ناهید، خداي پاکی و بی آلایشی و الهه بارداري است و به هنگام زایمان به کمک زنان می آید. ناهید براي مردان نیز قابل ستایش بوده است؛ زیرا این الهه به عنوان اسوه زنان ایرانی، داراي پاکی و عفت و شخصیت بسیار بالایی مملو از وقار و متانت و دوستدار عصمت است. - - BROSIUS, 1996: 84
زن در اوستا و همچنین در زبان سانسکرت به لقب »ریتهسیهبانو« یا »اَشَهبانو« خوانده شده، که به معنی دارنده فروغ راستی و پارسایی است. امروز واژه نخستین در زبان پارسی حذف شده و فقط بانو که به معنی فروغ و روشنایی است براي زنان به کار می بریم. واژه مادر در اوستا و سنسکرت »ماتري« است که به معنی پرورش دهنده می باشد و خواهر را »سواسري« یعنی وجود مقدس و خیرخواه می نامد. زن درایران باستان - درمتون پهلوي - مقامی بسیار والا و ارجمند داشته است. مهریکی از ایزدان مادینه بوده است اما بعدها نماد مردانه پیدا کرد. زن ایرانی در دوره هخامنشیان در کلیه امور همچون مردان به کار و پیشه مشغول بوده است.
این را کشف سنگ نبشتههاي گلی در تخت جمشید به اثبات میرساند. جالب این که بدانید زنان در هنگام زایمان مرخصی با حقوق داشتهاند و همچنین پس از زایمان به آنان پاداشهاي گران بها نیز داده می شد. در برخی از سنگ نبشتهها شاهد آن هستیم که مردان در خدمت زنان کار می کنند و ریاست کارها به زنان است و نیز می بینیم که زنانی معرفی شدهاند که املاك وسیع و کارگاههاي بزرگی داشتهاند، همچنین زنان دوره هخامنشی می توانستند بدون هیچگونه دخالت شوهر در املاك و داراییهاي خودهرگونه تصرفی که مایل بودند، بنمایند. در ایران باستان، مقام زن در جامعه بسیاربالا بود و زن در بسیاري از شئون زندگی با مرد همکاري می کرد.
بنابرنوشته کتاب نیرنگستان پهلوي، زنان می توانستند در سرودن یسنا و برگزاري مراسم دینی حتی با مردان شرکت کنند یا خود به انجام اینگونه کارها بپردازند. زنان حتی میتوانستند دراوقات معینی به پاسداري آتش مقدس پرداخته و طبق کتاب ماتیکان هزاردادستان به شغل وکالت و قضاوت مشغول شوند. در فروردین یشت و دیگریشتها و همچنین شاهنامه و دیگرحماسههاي باستانی این سرزمین، اسامی بسیاري از این زنان نامدار و پهلوان و میهن پرست دین دار- که به واسطه ي کارهاي مفید و نیکشان در گروه زنده و روانان جاوید درآمدهاند – نام برده شده و برروان فرهمند آنان درود فرستاده می شود. در ایران باستان زنان همچون مردان می توانستند فنون نظامی را یاد بگیرند و حتی فرماندهی کنند.
بررسی جایگاه زن در ایران باستان و در دوره ي هخامنشی و آیین زرتشت که به نوعی دوره آغازشکل گیري سرزمین آریایی هاست، نشاندهنده سطح والاي فکري مردمان آن روزگار است که در بسیاري موارد، افسوس را با خود به ارمغان می آورد، چرا که اگر تحولات ناشی از حکومتهاي گوناگون آن زمان تغییري در شرایط زیستی آدمیان ایجاد نمی کرد، ایران و ایرانی، هم اکنون بعنوان بزرگترین مدعی حقوق انسانی در دنیا شناخته می شد و این عنوان را زینت نام خود می کرد. تا پیش از پیدایش حکومت هخامنشی یعنی در زمان مادها دختر و داماد پادشاه می توانستند جزو وارثین وي باشند.
با روي کار آمدن کوروش کبیر و حکومت هخامنشیان و قوانین وضع شده توسط آنها، وضعیت زنان در حالت ثبات و اعتدالی ارزشمند قرار گرفت، بطوري که نمونه قوانین آن زمان در میان هیچ یک از ممالک و اقوام یافت نمی شد. اما با اجراي قوانین کوروش کبیر بر سرزمین پارسیان، زن ازچنان درجه احترامی برخوردار شد که آوازه آن به دیگر اقوام نیز رسید و همین امر باعث پیروي آنان از آداب اصیل ایرانی گشت. مشهورترین نمونه تساوي حقوق زنان و مردان در ایران باستان، اجازه انتقال سلطنت از پادشاه به دختر بود.
همانطور که گفته شد، آخرین پادشاه مادها » آستیاك «، داراي فرزند پسر نبود دختر آستیاك کسی نبود جز شاهزاده ماندانا - مادر کوروش کبیر- که همین مساله در انتقال قدرت به کوروش نقش مهمی را بازي کرد. ماندانا همچنین مؤسس مدارس هخامنشی براي نوجوانان ایرانی بود که در آن فنون تیراندازي و اسب سواري را آموزش می دادند. در بررسی وضعیت زنان در عصر هخامنشی به نامهایی بر می خوریم که شاید هیچگاه پس از آن، اثري از چنین رویدادها وقایعی را در تاریخ ایران نبینیم. در زمان هخامنشیان، یک زن براي نخستین بار در تاریخ به مرتبه دریا سالاري - فرماندهی نیروي دریایی - خشایار شاه رسید که نامش » آرتمیس « بود.
اما حکایت به آرتمیس ختم نمی شود. بلکه تعداد بی شماري از زنان آن دوره مسئولیت هایی را بر عهده داشتند که نه تنها در دوره هاي بعد از حکمرانی کوروش، بلکه در شرایط کنونی نیز، شاهد چنین رویدادي نخواهیم بود! فرمانده آرسیاب زنی داشت به نام پانته آ، که فرمانده گارد جاویدان بود. استاتیرا، دختر داریوش سوم فرمانده نیروهاي جنگی آن زمان بود. آذرمیدخت، دختر خسرو پرویز، پس از مرگ خواهرش پوران دخت، به پادشاهی رسید.
آرتونیس، یکی از شجاع ترین فرماندهان جنگی زمان داریوش بود و پري ساتیس، زن داریوش دوم در زمان حکمرانی شوهرش از ارتشبدان آن زمان به شمار می رفت. آرتادخت، رئیس خزانه پادشاه چهارم اشکانی بود. سورا، دختر اردوان پنجم در نیروي ارتشی پدر سمت سپهبدي داشت. پرین - دختر قباد - مشاور امور قضایی ساسانیان بود و آزاد دیلمی، فرمانده ي یک باند چریکی بود که در گیلان سال ها علیه متجاوزین به ایران جنگید و سرانجام کشته شد.
این دسته از زنان یا کسانی همچون سمیرامیس، ملکه آشور و بابل که در جنگجویی و شجاعت در زمان خود همتا نداشت و یا بلقیس که قسمتی از یمن آن زمان تحت فرماندهی وي بود می توانند نمادي از تمدن والاي انسان در جوامع پیشین ایران بشمار روند. اما افتخارات بر جاي مانده از ایران باستان در همین محدوده خلاصه نمی شود، زن از لحاظ ایران باستان به معناي واقعی در هر مکان و زمان به طور برابر در فعالیت هاي سیستم اجتماعی شریک مرد بود و حتی در جهت قوانین دینی می توانست به مرحله » زوت « برسد، یعنی درجه اي در مقام بالاي مذهبی که لازمه آن فراگیري علوم دینی تا بالاترین مرحله آن بود.
روز زن، یکی از جلوه هاي ویژه زنان در عصر باستان بود. این در حالی است که در آن دوره، اقوام دیگر مشغول جنگ و جدال در کوهها و بیابان ها بودند و حتی در یونان و روم باستان که ادعاي تمدن بالاي بشري را داشتند، کشتن همسر بدست مرد امري غیر مجاز شمرده نمی شد. در این گیر و دار بی قانونی بود که ایرانی، روزي را براي قدردانی از زن اختصاص داده بود. این روز بنا بر گفته عده اي پنجم اسفندماه بوده که به عنوان روز سپاسگزاري از زنان شناخته شده است. در این روزها زنان در خانه ها می نشستند و مردان مسئولیت هاي آنان را عهده دار می شدند تا به نوعی با وظایف زن و چگونگی آن آشنا گردند.
