بخشی از مقاله
چکیده
شریعت مقدس اسلامی بعنوان آخرین و کاملترین شریعت الهی عهدهدار هدایت بشر به سوی فلاح و رستگاری است. جهان شمولی و جاودانگی این شریعت آسمانی اقتضا میکند که دارای قوانین مترقی و حیات بخشی باشد تا بتواند در هر عصر و زمان زمینه رسیدن انسانها به سعادت دنیا و آخرت را فراهم آورد. در این نوشتار با تکیه بر این نکته، به بررسی مسائل مستحدثه و جایگاه آن در فقه اسلامی پرداخته شده است. تعریف مسائل مستحدثه، بیان نمونههایی از این مسائل در موضوعات مختلف، و بیان قوانین و قواعد کلی که میتواند مرجع و مستند بسیاری از مسائل مستحدثه باشد، مباحثی است که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است . و در پایان به مهمترین عنوانی که میتواند حلاّل بخش قابل توجهی از مسائل مستحدثه باشد یعنی »عناوین ثانویه« پرداخته شده است، لذا ضمن تعریف این عناوین، و بیان اقسام آن، نقش عناوین ثانویه در پویایی و شکوفایی فقه اسلامی مورد پژوهش قرار گرفته است.
واژههای کلیدی: فقه، پویایی، مسائل مستحدثه، عناوین ثانویه.
-1 مقدمه
شکی نیست که جهان پیوسته در حال دگرگونی و تغییر است و دامنه این تغییرات آنقدر گسترده و وسیع است که فیلسوفان و حکیمان گفتهاند: تغییر» و تحوّل لازمه ذاتی جهان مادی است و هیچگاه از آن جدا نمی شود1« سهم انسان بعنوان مخلوق برتر و موجودی مختار و صاحب فکر و اندیشه از این تحوّل و دگرگونی بمراتب بیشتر است. پیشرفتهای محیّر العقول بشری در هر عصر و زمان باعث شده است سبک و سیاق و روش زندگی گذشته اش بطور کامل تغییر یافته و زندگی به روش سابق تقریباً برای او غیر ممکن گردد. امروزه اسبهای سواری و جنگی جای خود را به هواپیما و ماشین و نفربر، و شمشیر و نیزه و کمان جای خود را به تفنگ و توپ و تانک داده است، و پست و تلگراف و تلفن و اینترنت و ماهواره جایی را برای پیکهای نامهرسان و جارچیان باقی نگذاشتهاند. جوامع بشری امروز طوری با هم مرتبط شدهاند که همانند یکدهکده کوچک بلافاصله از احوال همدیگر مطلع میشوند.
از طرفی دیگر ما معتقدیم که اسلام عزیز به عنوان آخرین شریعت آسمانی و پیامبر عظیم الشأن آن بعنوان آخرین فرستاده الهی از جامعیت، کمال، جهان شمولی و جاودانگی برخوردارند، و خداوند دینش را برای ما فرزندان آدم، کامل و نعمتش را بر ما تمام نموده است.2 آیات فراوانی از قرآن کریم بر این مطلب دلالت دارند مثل آیه 158 سوره اعراف: »بگو ای مردم من فرستاده خداوند به سوی همه شما هستم«، و آیه 107 سوره انبیاء: »و ما تو را نفرستادیم مگر بعنوان رحمت برای همه جهانیان«، و نیز آیات: نودم سوره انعام، بیست و هشتم سوره سبأ، یکم سوره ابراهیم، یکم سوره فرقان، چهلم سوره أحزاب، سوّم سوره مائده، بیست و هفتم سوره کهف و...
در سنت نیز روایات فراوانی بر این نکته تصریح دارند.3 امام خمینی - ره - درباره جامعیت شریعت اسلام میگوید: »اسلام مکتبی است که بر خلاف مکتبهای غیر توحیدی، در تمام شؤون فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و فرهنگی و سیاسی و نظامی و اقتصادی دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته ولو بسیار ناچیز که در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی نقش دارد فروگذار ننموده است، و موانع و مشکلات سر راه تکامل را در اجتماع و فرد گوشزد نموده و به رفع آنها کوشیده است4« بدین خاطر تکلیف مسلمانان در موضوعات مختلف توسط شارع مقدس بیان، و سپس توسط امامان معصوم - ع - تبیین و تشریح شده است، آنگاه وظیفه ردّ فروع مختلف به اصول مقرّره، در مسائل جدید به عهده فقیهان نهاده شده است.
-1 علامه طباطبایی، محمد حسین، نهایه الحکمه 323
-2 قرآن کریم، آیه سوم سوره مبارکه مائده -3 نک: البخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری - 196 / 4 مصطفوی، سید جواد، ترجمه اصول کافی 29 / 3 -شیخ حرّ عاملی وسائل الشیعه 15 /1 و - 169 / 27 نهج البلاغه، خطبه اول - مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار 373 / 24 -4 امام خمینی، سید روح االله، صحیفه نور 176 / 21 با توجه به نکات ذکر شده، فقه امروزی با دو پدیده جدید روبرو میباشد که باید برای حل آنها چاره اندیشی نماید: الف - در عصر ما موضوعات جدیدی پیدا شدهاند که سابقاً اثری از آنها نبوده است، مثل: پول و چکهای اعتباری که در معاملات، جای طلا و نقره مسکوک را گرفتهاند، و نیز مانند معامله مکتوب و تلفنی و اینترنتی که احیاناً جایگزین معاملات صیغهای و معاطاتی میشوند، و...
ب - برخی موضوعات سابقاً نیز وجود داشتهاند ولی گذشت زمان و پیشرفت بشر قیودی را به این موضوعات افزوده است که نمیتواند متعلق حکم سابق قرار گیرد، مثلاً در زمان صدور روایات، اعیان نجسه مانند خون، ارزش نداشته و از مالیت برخوردار نبودهاند، اما کم کم با پیشرفتی که در زمینه علم پزشکی حاصل شد، خون و فرآوردههای خونی از ارزش والایی برخوردار شد به طوری که عقلا در برابر آنها پول زیادی خرج میکنند. پس در عصر ما خون به عنوان یکی از اعیان نجسه، هم ارزشمند است و هم از مالیت برخوردار می باشد. لذا انتظار میرود فقیه امروزی با استناد به اصول و قواعد مقرره در استنباط احکام شرعی، حکم اینگونه موضوعات را که در کتابهای فقهی گذشتگان اثری از اینها دیده نمیشود، استخراج نماید. هدف از این مقاله، تعریف مسائل مستحدثه، بیان نمونههایی از این مسائل در موضوعات مختلف، و نیز بیان قاعدههای کلی است که میتواند مرجع مسائل مستحدثه باشد.
