بخشی از مقاله
چکیده
قرن چهارم و پنجم، اوج رشد و شکوفایی ادب عربی در خراسان است؛ بهگونهای که امکان انعکاس احساسات و عواطف به زبان شعر برایشان بهراحتی امکانپذیر گشت. ازجمله کتابهای یتیمه الدهر ثعالبی و دمیه القصر باخرزی دال بر شکوفایی شعر دو در این قرن است. سؤالهایی که در اینجا مطرح میشود؛ اینکه چرا باخرزی به نوشتن کتاب "دمیه القصر" روی آورد؟ آیا "دمیه القصر" به تقلید از یتیمه الدهر ثعالبی نوشته شده است؟ آیا اشعار فارسی در دمیه القصر وجود دارد؟ در جواب باید گفت باخرزی در دوران کودکی و نوجوانی در نیشابور، نامهها - اِخْوَانِیﱠات - پدرش و ثعالبی را به هم میرساند؛ درنتیجه این دیدارها، در باخرزی تمایل نوشتن به کتابی به تقلید "یتیمه الدهر" ثعالبی به وجود آمد و آن را "دمیه القصر" نامید و بهمنزله ذیلی بر یتیمهالدﱠهر ثعالبی است.
این کتاب، از جمله مشهورترین کتب در ذکر احوال و آثار ادبای تازی گوی است و اشعار فارسی در آن است و ترجمه شعر از فارسی به عربی مانند اشعار فارسی فرخی, رباعی بوعلی نعمانی و بوعلی عثمانی و دیگر شعرا در آن است. باخرزی در این کتاب شرححال و گزیده اشعار شاعران عربزبان اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم را آورده است. ازآنجاکه بخشی از این اثر،تعلّقم به شاعران خراسان و نیشابور میباشد، آشنایی با آنها و سرودههایشان برای علاقهمندان به زبان و فرهنگ ایرانی، ضرورتی انکارناپذیر است.
قرن چهارم برخوردار از دو سبک خراسانی - ترکستانی - و سبک عراقی است. اشعار این دوره تقلیدی از قالبها و مفاهیم رایج شعر عرب است و در نثر, یکی از شکوفاترین دورهها در نثر فنی است. قصه و قصهگویی, روایتهای فکاهی نیز در این دوران رواج داشت. با نگاهی به آثار منثور نویسندگان بزرگ این عصر در خراسان؛ مانند بدیعالزمان همدانی - د398ق - ، ابوبکر خوارزمی - د384ق - ، ثعالبی - د429ق - ، میکالی - د 436ق - و باخرزی درمییابیم که نثر این دوره بیش از شعر به کمال و ترقی نزدیک گشت.
مقدمه
سالهای پایانی پادشاهی ساسانی، فشار زیادی را بر طبقات پایین اجتماع وارد آورده بود که زمینه را برای انقلاب آماده میساخت؛ امّا ورود اسلام، تبعات دیگری نیز در پی داشت؛ پس از تسلط اعراب بر ایران، خط و زبان آنان هم وارد ایران شد. این امر باعث وارد آمدن آسیبهایی جدی به بسیاری از آثار ارزشمند ادبی و هنری ایرانیان گردید. حملهی اعراب، باعث شد تا حجم زیادی از کتابهای ادبی که بهخصوص ازنظر زبانی، با زبان استیلاگران همخوانی نداشت، از بین برود - صفا، - 1385امّا. این عوامل ناامیدکننده برای هنرمندان و نویسندگان پرتلاش ایرانی، چیزی نبود که بتواند مانع از رشد فرهنگی و ادبی آنها شود؛ بهترین تدبیر و راهحل، همانا نگهداری و حفظ میراث برجایماندهی ادب فارسی به زبان عربی بود؛ بنابراین ادیبان و نویسندگان، از طریق ترجمهی متون و واردکردن آنها به ادب عربی، به این مهم دست یازیدند.
در آن دوران، سرزمین خراسان، از فعالترین مراکز ادبی ایران به شمار میآمد و صدها شاعر، ادیب، فقیه و محدث را در دامن خود پروراند - حسینی،. - 1386 سؤالهایی که در اینجا مطرح میشود؛ اینکه چرا باخرزی به نوشتن کتاب "دمیه القصر" روی آورد؟ آیا "دمیه القصر" به تقلید از یتیمه الدهر ثعالبی نوشته شده است؟ آیا اشعار فارسی یا ترجمه شعر از فارسی به عربی در آن وجود دارد؟ در جواب باید گفت به نظر میرسد که خانه باخرزی در نیشابور، در همسایگی خانه ثعالبی قرار داشت و او به دوستی پدرش و ثعالبی افتخار میکرد؛ باخرزی در دوران کودکی و نوجوانی در نیشابور، نامهها - اِخْوَانِیﱠات - پدرش و ثعالبی را به هم میرساند.
در نتیجه این دیدارها، در باخرزی تمایل نوشتن به کتابی به تقلید "یتیمه الدهر" ثعالبی به وجود آمد و آن را "دمیه القصر" نامید. - صفا، - 1374 و بهمنزله ذیلی بر یتیمهالدﱠهر ثعالبی است. - آذرنوش، - 1381این کتاب، ازجمله مشهورترین کتب در ذکر احوال و آثار ادبای تازیگوی است و ترجمه شعر از فارسی به عربی مانند اشعار فارسی فرخی, رباعی بوعلی نعمانی و بوعلی عثمانی و دیگر شعرا در آن است. با توجه به تحقیقات بهعملآمده درباره موضوع، مهمترین آثار مرتبط با آن عبارتند از:
- معرفی ابوالحسن باخرزی از خلال اشعارش؛ محمود فاضلی؛ دانشگاه فردوسی مشهد، 1389ش. الباخرزی- حیاته و ادبه، التّراث الأولی، السّنه الأولی، العدد الأوّل.جنّتی فر، محمّد, 1392ش.
- باخرزی، همدانی، علی کرم, تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد 1381 ,11ش.
- مدح در شعر شعرای خراسان از خلال دمیه القصر باخرزی؛ از مجید حسینی؛ دانشگاه فردوسی مشهد، 1391ش.
- ترجمه و شرح ادبی - موضوعی گزیدهایاز اشعار دُمیه القصر - قسمت پنجم از جلد اول ص - 594-559؛ از سیدمرتضی حسینی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز،1392ش.
- مقاله باخرزی؛ آذرتاش آذرنوش، دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1381ش.
این پژوهش سعی دارد با رویکردی توصیفی- تحلیلی به موضوع بپردازد. و هدف این است که ابوالحسن باخرزی به عنوان یکی از مفاخر خراسان و مهمترین اثر او - دمیه القصر - مورد بررسی قرار گیرد.
اوضاع ادبی - نظم و نثر - خراسان در قرنهای چهارم و پنجم
بها دادن به فرهنگ و ادب و مخصوصاً کتاب در قرن چهارم و پنجم، یکی از اصلیترین رفتار متولیان حکومتی محسوب میشد. ازجمله کتابهایی که دال بر شکوفایی شعر در دو قرن چهارم و پنجم است، کتاب یتیمه الدهر ثعالبی و دمیه القصر میباشد - ضیف، . - 1996 ئدر قرن چهارم غالباً از یک سبک خراسانی - ترکستانی - و یک سبک عراقی سخن به میان میآید. در اینکه کدامیک از این دو سبک بر دیگری برتری دارد؛ از دیرباز تاکنون اختلاف است.
گاهی، شاعران عراقی، خود برای سبک شرقی ارزش بیشتری قائلاند و نیز، گاهی، از آن ناراضی بودند. باید دانست که، در اوایل پیدایش شعر مّکی فارسی دری - سده 3 ق - تا آغاز - سده 5 ق - ، عراق شداًی و بیش از خوارزم تحت نفوذ ادبیات عرب بود و علت آن نیز، از یکسو، نزدیکی به بغداد و از سوی دیگر، هجوم مداوم ادبیات عرب به دربار آلبویه بود. عضد الدوله دیلمی نیز خود به زبان عربی شعر میسرود - ریپکا، . - 1381 اشعار این دوره ازنظر قوالب و بحور، تقلیدی از قالبهای رایج شعر عرب است و ازنظر محتوا نیز نمیتوان آنها را پایینتر از اشعار بلاد عرب دانست.
لغات و اصطلاحات و صور مختلف شعری موجود در این اشعار با قصاید بزرگان ادب عرب برابری میکند. هجو شهرها، وصف اشیای مختلف؛ مانند میوهها، برف و یخبندان، شطرنج، رگزنی،فوّاره، شمع، سپر، قفس، قیچی، شانه، کارد و چاقو، دوات، آش، شیرینی و حلوا، ماهی، زیتون، پنیر، حمام و لوازم مربوط به آن نیز از دیگر موضوعات شعر است - حسینی، . - 1382 اما از جهت نثر باید گفت که قرن چهارم و پنجم یکی از شکوفاترین دورهها در نثر فنی است.
البته قصه و قصهگویی نیز در این دوران رواج داشت؛ گرچه پس از ظهور اسلام قصهگویی همچنان در بین ملل ایرانی و عرب معمول بود. ازجمله کتابهای سرگرمکننده در قرن چهارم، میتوان به کتابهای قاضی تنوخی - د342ق - و ابن مسکویه - د 421ق - که سرشار از داستانهای کوتاه و پندهای دلپسند است، اشاره داشت. در کنار این آثار، کتابهای عامیانه متعددی درزمینه قهرمانی و یا حکایات نادر نیز رواج داشت. یکی دیگر از اقسام داستانهای متداول، روایتهای فکاهی است که موجب انبساط خاطر مردم میشد.
نامه ابوبکر خوارزمی به کاتب مشهور بویهی؛ یعنی ابن مسکویه به هنگام ازدواج مادر پیرش نمونههایی از نثر فکاهی است - فردمقدّم, بی تا - . در این دوران نثر فنی، پا بهپای تحولات اداری و دیوانی در ادوار مختلف تمدنی رشد یافت و رفتهرفته نویسندگی دیوان، وسیلهای برای کسب منصب وزارت شد و افراد از این طریق شایستگی خود را برای تصدی منصب وزارت نشان میدادند - بروکلمان،. - 1956 با نگاهی به آثار منثور نویسندگان بزرگ این عصر در خراسان؛ مانند بدیعالزمان همدانی - د398ق - ، ابوبکر خوارزمی - د384ق - ، ثعالبی - د429ق - ، میکالی - د 436ق - و ابوالحسن باخرزی در مییابیم که نثر این دوره بیش از شعر به کمال و ترقی نزدیک گشت. هنر خلاّقیتی که آنان در آثار خویش برجای نهادند، از حیث فصاحت و بلاغت در ادب عربی، نادر؛ بلکه بی همتاست و شعر هرگز نتوانست در این ولایت بدین پایه از رشد و تعالی برسد - حسینی، . - 1382
