بخشی از مقاله
چکیده:
زهکشی در مناطقی چون ایران که تولیدات محصولات زراعی و باغی به آبیاري بستگی دارد؛ عبارت است از خارج نمودن آب و املاح اضافی از خاكچف اگر زهکشی خاکی خوب باشد حتی بدترین دهقانان نمی توانند زمین خود را از حیز انتفاع ساقط سازندچفولی در صورتی که زهکشی خاك نامطلوب باشد بهترین زارعان نیز نمیتوانند از سیر قهقرایی خاك جلوگیري نمایندچف کلیه زمینهایی که آبیاري میشوند به یک سیستم زهکشی نیازمند هستند و این زهکشی میتواند طبیعی باشد و یا به علت نوع خاك و سایر عوامل زمینشناسی مصنوعاً تعبیه شودچفدر بعضی موارد زهکشی مصنوعی که ساخته و پرداخته انسان است مکمل زهکشی طبیعی میگرددچفبهر حال در طرح آبیاري بایستی لزوم احداث شبکه هاي زهکشی در نظر گرفته شود تا امکان بهرهبرداري دائم از منابع آب و خاك منطقه فراهم شودچ فاجراي سیستمهاي زهکشی خود مزایا و معایبی را دنبال داشته و از دیدگاهاي مختلف،فزهکشی را به انواع مختلفی تقسیم کردهاندچفدر این مقاله سعی شده است ضمن تشریح اهمیت زهکشی،فمعیارهاییqبراي انتخاب زهکش اعم از زهکشهاي لولهاي، ترانشهها و یا انهار روباز ارائه گردد.
کلیدواژگان:فآبیاري،فزهکشهاي زیر زمینی،فزهکشهاي سطحی، شوري و تهویه خاك q
-1 مقدمه:
زهکشی کشاورزي،ف فبنا به عقیده سازمان خواربار و کشاورزي جهانی، نه هزار سال پیش در بینفالنهرین آغاز شدچ فدر آن هنگام لوله به کار برده نمیفشده بلکه به احتمال زیاد از سنگ و سنگف ریزه و شاخ و برگ گیاهان بهرهفگیري میفشدچفاولین لولهفهاي زهکشی حدود چهار هزار سال قدمت دارندچ فدر اروپافاولین زهکشی زیرزمینی حدود دو هزار سال پیش نصب شدهفاستچ qدر کتابی که در حدود سه هزار سال پیش در چین نگاشته شده نقشهفهایی از سیستم زهکشیفمشاهده میفشودچفهرودتفدر حدود ححتهفسال قبل، اشارهفهایی به کاربرد زهکشی در دره نیل داردچفاولین مدارك ثبت شده زهکشی بوسیله شخصی به نام کاتو در دو سال قبل از میلادفثبت شده استچفیک سال قبل از میلادفنیز شخصی به نام پلینگ، سیستم زهکشی خندقی را پیشنهاد کرد که از ریگ و شاخ و برگ پر شده بود و به عنوان یک زهکش زیرزمینی عمل می کرد.Heuperman et al., 2012
ژچفالبته قنات که ابداع آن در حدود سه هزار سال قبل توسط ایرانیان صورت گرفته استچفیکی از قدیمی ترینسیتمهاي زهکشی محسوب می شود و در اینجا بد نیست اشاره اي نیز به سیستم زهکشی تخت جمشید کرد که این سیستم در نوع خود در جهان از نظر تاریخی بی نظیر استچفزهکشی مدتی در جهان به فراموشی سپرده شد تا اینکه در تتزلفمیلادي در انگلستان دوباره زندگی جدیدي یافتچفاولین تنبوشه ساز سفالی در حتهلفدر انگلستان به کار گرفته شدچف در آمریکا زهکشی لولهفاي در دو صده پیش آغاز شد.
-2مواد وروش ها:
به زبان ساده میفتوان گفت زهکشی خارج کردن آب و املاح اضافی از بستر و یا عمق خاك است چدر کشاورزي هدف از زهکشی، بیشتر فراهم کردن محیطی مناسب براي رشد ریشه گیاه است پاز نظر تهویه و شوريژچفدر تعریفی جامع تر میف توان گفت زهکشی به معنی خارج شدن طبیعی یا مصنوعی آب مازاد از یک منطقه بوده و از مباحث بنیادي هیدرولوژي مهندسی استچفف
-2-1 زهکشی در ایران :
احداث اولین شبکهفهاي نوین آبیاري و زهکشی در دهه حلمل فدر جنوب کشور صورت گرفت و اولین زهکش روباز با استفادهفاز ماشین در حوالی سال زمملفدر شاوور خوزستان ساخته شدچفدر سالفهاي لتملفو هتملفاولین شبکه زهکشی زیرزمینی با استفاده از لولهفهاي سفالی در دانشکده کشاورزي دانشگاه جندي شاپور پشهید چمرانواقعژq در ملّاثانی پرامینژف اهواز در وسعتی حدود ححزف هکتار با نیروي کارگري به اجرا در آمدچفدر همین سالف ها بود که اولین ماشین زهکشی وارد کشور شدچفاولین طرح بزرگ زهکشی به وسعت حححللفهکتار در هفت تپه به اجرا درآمدفپ کار گروه زهکشی کمیته ملی آبیاري و زهکشی،ذغملژچفسپس زهکشی اراضی شرکت کشت و صنعت کارون و همزمان با آن زهکشی اراضی آبخور سدف وشمگیر در گرگان آغاز شدچفدشتفهاي مغان، دالکی در بوشهر،ففزابل، میانفآب، بهبهانفوفطرحفهاي هفتفگانه توسعه نیشکر در خوزستان از جمله طرحفهاي بزرگ دیگري هستند که اجراي آنها به اتمام رسیده استچفف
-2-2 اهمیت زهکشی:ففف
هر وقت زمین آبیاري می شودفسطح آب سفره زیرزمینی بالا می آید و امر تهویه در منطقه ریشه با مشکل مواجه می شودچف ضمن تجمع املاح نیز باعث ایجاد شوري در خاك می گرددqمسائلی که به خاطر عدم تهویه در خاك بوجود می آیندلنفکاهش تنفس ریشه و موجودات زندهفف هنفکاهش نفوذپذیري و حرکت کند املاح در خاك منفqتشکیل ترکیبات سمی در خاك پفانجام عملیات احیا به جاي اکسیداسیونژفف تنفکاهش تولید مواد غذایی در خاك بعضی از زمینهافبصورت طبیعی زهکشی شده اند پبه علت وجود شیب و با کمک نیروي ثقلژفو در بعضی از موارد زهکشی بصورت مصنوعی مانند کانال یا لوله انجام می شودچفنگاهی به مقایسه درصد مصرف آب در کشورهاي مختلف جهان میفتواند اهمیت زهکشی را براي مافنمایان تر سازدچفف
-2-3 اهداف زهکشی:q
qجمع آوري و خارج کردن املاح اضافی
مع آوري آبهاي سطحی ناشی از روان آب که این مساله بیشتر در مناطق مرطوب کاربرد دارد و لازم به ذکر است در مناطق مرطوب کانالهايفسطحی زهکش را بصورت عریض می سازند منفایجاد تهویه مناسب در محیط خاك ریشهفف تنفبهبود کارایی ماشین آلات پمخصوصا کشاورزي استحکام بخشیدن به ساختمان خاك پاکرم و اکرم ،مهمل
-2-4 فواید زهکشی:
از فواید زهکشی می توان جلوگیري از وقوع سیل، به زیر کشت بردن اراضیفجدید، زودتر گرم شدن خاك در فصل بهار ، شروع زودتر عملیات کشاورزي، کیفیت و کمیت بهتر محصولات، شستشوي املاح اضافی و بهتر شدن وضعیت مسائل بهداشتی را نام برددر تعریفی جامع تر از این فواید میفتوان گفت فواید زهکشی به شرح زیر استچفف لنفکنترل و جلوگیري از ماندابی شدن کنترل و جلوگیري از شورشدن اراضی فمzqکنترل فرسایشفف تنفکنترل سیل فحفاظت محیط زیست سلامت عمومی و بهداشتفف غنفجلوگیري از راکد شدن آب و ایجاد بوي تعفن و نامطبوع در محیط مزرعهفف هنفحفاظت از ابنیه و تاسیسات عمومی توسعه روستایی و امنیت غذایی پGreenwood et al., 2005ژچ q
-2-5 معایب زهکشی : q
لنفشستن و خروج بعضی از املاح مفید خاك به همراه املاح مضرفف هنفهزینه بر بودن مطالعه و اجرا منفابینزف بردن اکوسیستم طبیعی منطقه به علت کم کردن رطوبت و نتیجتاَ غیر قابل زیست شدن آن منطقه براي بعضی از موجودات مانند پرندگان به علت کم شدن رطوبتفف فتنففازفبین رفتن علفهاي طبیعی منطقه زن اشغال بخشی از زمین زراعی و تقسیم زمین به قطعات جداگانه افزایش خطر آتش سوزيفپOster et al., 1999
-2-6 منشاء زهآب:
زهآب ممکن است ناشی از بارندگی، ذوب برف، آب آبیاري، جریانات سطحی و نشت فزیر سطحی ازفاراضی مجاور، سریز و طغیان رودخانهها، نشت از کانالهاي آبیاري و صعود سطح ایستابی باشدچفدر نواحی مرطوب،فبارندگیهاي مداوم درفنواحی سردسیر، فتغذیه ناشی از ذوب برف و در نواحی خشک ونیمه خشک، آبیاري طغیانهاي فصلی، آبشویی اراضی و صعود سطح ایستابی، منشاء اصلی زهآبها به شمار میفروندچفبا توجه به موارد ذکر شده، عواملی چون روش آبیاري پثقلینفتحت فشارژ، فیزیوگرافی پ توپوگرافی، شکل زمینژ، شبکه آبراهه، عمق لایه نفوذ ناپذیر،فلایهبندي خاك،فویژگیهاي هیدرودینامیکی خاك پنفوذ پذیري سطحی، هدایت هیدرولیکیژفوفخصوصیات شیمیایی خاكفپشوري،فکسر آبشویی، قلیائیتژفبطور غیر مستقیم بر زهدار شدن اراضی موثرندqپZohar, 2015
