بخشی از مقاله
چکیده
راندمانهای آبیاری - تعاریف کلاسیک راندمان آبیاری - معمولترین شاخصهای ارزیابی عملکرد شبکههای آبیاری میباشند. از آنجا که در اینگونه روابط به سرنوشت آبهای تلف شده توجه چندانی نمیشود در سالهای اخیر استفاده ار تعاریف نئوکلاسیک راندمان آبیاری توسط مؤسسات بینالمللی توصیه شده است. در این راستا وضعیت راندمانهای نئوکلاسیک آبیاری بر اساس شاخصهای DFNet١،PFNet٢و PFdepletion٣ در شبکه آبیاری و زهکشی مغان و سه زیر بخش آن شامل کشت و صنعتهای مغان و پارس و اراضی بخش خصوصی، از سال ۵۷ تا ۱۸ مورد بررسی قرار گرفت. میزان آب مورد نیاز تبخیر تعرق واقعی بر اساس الگوی کشت هر کدام از بخشها و با توجه به آمار هواشناسی برای هر سال با استفاده از روش تبخیر از تشتک محاسبه شد.
سایر اطلاعات مورد نیاز از گزارشات شرکت بهرهبرداری استخراج گردید. نتایج نشان داد متوسط شاخصهای فوق در بخش کشاورزی کل شبکه آبیاری و زهکشی مغان به ترتیب ۴۸/۰، ۹۴/۰ و ۹۵/۰ میباشد. متوسط شاخص PFNet در کشت و صنعت مغان، کشت و صنعت پارس و اراضی بخش خصوصی به ترتیب ۹۳./، ۹۳/۰ و ۰۷/۰ بود. بخش عمده تلفات آب بصورت نفوذ عمقی به سفرههای آب زیرزمینی شور منطقه میباشد. نتایج حاکی از بهبود راندمانهای مصرف آب در سالهای اخیر میباشد. در سال زراعی ۹۷-۸۷ بدلیل بالا بودن میزان تبخیرتعرق بهترین وضعیت مصرف آب و در سال ۸۷-۷۷ بدلیل کم بودن میزان تبخیر تعرق واقعی بدترین وضعیت مصرف را در سطح شبکه شاهد بودهاست.
۱- مقدمه
بطورکلی راندمان یا بازده - - efficiency یک سیستم عبارت است از آنچه از سیستم گرفته میشود - output - به آنچه سیستم دریافت میدارد . - input - در علم آبیاری راندمان معیاری است که در آن نحوه کاربری آب به کمیت درآورده میشود. تا کنون معیارهای مختلفی برای ارزیابی راندمان آبیاری تحت عناوین متفاوت ارائه گردیده است. این معیارها بیشتر جنبه سلیقهای داشته و تفاوت آنها بیشتر در نحوه تعریف راندمانها میباشد تا ماهیت آنها و گرنه در تمامی آنها هدف آن است که نقاط ضعف سیستم از نظر هدر رفت آب مشخص گردد.
در شبکههای آبیاری معمولاﹰ چگونگی آب آبیاری در سه بخش انتقال، توزیع و کاربرد آب در مزرعه بررسی میشود و بدین منظور معیارهایی تحت عنوان راندمان انتقال، را ندمان توزیع و راندمان کاربرد آب در مزرعه مورد استفاده قرار میگیرد. راندمان کلی شبکه حاصلضرب سه راندمان فوق میباشد. با توجه به اینکه هدف اصلی از کاربرد آب آبیاری تأمین نیار آبیاری محصولات زراعی میباشد راندمان کل آبیاری به شکل مرسوم رابطه - ۱ - مورد استفاده قرار میگیرد.
بخشی از آبی که در یک واحد آبیاری به عنوان تلفات در نظر گرفته میشود ممکن است در مکان و یا زمان دیگری مورد استفاده مجدد قرار گیرد، لذا استفاده از شاخص یادشده فوق در مدیریت جامع منابع آب و زمانی که از مقیاس بزرگ به مسئله راندمان آبیاری نگریسته میشود، صحیح به نظر نمیرسد. در همین راستا استفاده از شاخصهای دیگری برای ارزیابی چگونگی مصرف آب توسط محققین مختلف توصیه شده است.
کلر و همکاران - ۶۹۹۱ - استفاده از راندمان مؤثر - effective efficiency - را به عنوان تعریف نئوکلاسیکال آبیاری در مدیریت جامع منابع آب ارائه دادند. این تعریف مبنای متدولوﮊیی میباشد که در سال ۷۹۹۱ توسط انستیتو بینالمللی مدیریت آب - IWMI - به عنوان روش استاندارد در محاسبه پارامترهای بیلان آب در مدریت جامع منابع آب ارائه شده است. این روش تحت عنوان "چارچوب سیاهه آب " - water accounting framework - به عنوان روش استاندارد توسط محققین مختلفی به کار برده شده است که شرح مختصری از آن در ذیل ذکر میگردد.
۲- سیاهه آب پیشنهادی - IWMI -
کل آبی که به صورت جریان سطحی و یازیرزمینی و یا بارندگی به یک حوزه وارد میشود ورودی ناخالص - Net Inflow - نامیده میشود. ممکن است مقداری از این این آب در داخل حوزه ذخیره شود و برعکس ممکن است بخشی از آب ذخیره شده در حوزه به آن اضافه شود که به آن آب ورودی خالص - Gross Inflow - میگویند. از کل آب ورودی خالص بخشی مصرف شده و برای مصارف بعدی قابل دسترس نمیباشد.
این بخش آب را آب خرج شده - Depletion - مینامند. بخش دیگر آن به صورت خروجی تعهدشده - Committed Outflow - و یا خروجی تعهد نشده - Uncommitted - Outflow از منطقه خارج میگردد. خروجی تعهد شده بخشی از جریان خروجی میباشد که لازم است به عنوان حقآبه پایین دست رها شود. خروجی تعهدنشده آن قسمت از جریان خروجی میباشد که بدلیل عدم وجو د امکانات فنی و اجرایی قابل مصرف در داخل حوزه نمیباشد. این بخش از آب ممکن است در جای دیگر و یا در داخل حوزه قابل کاربرد و یا غیر قابل کاربرد باشد. به عنوان مثال آب حاصل از بارندگی که بدلیل عدم وجود سد مخزنی از منطقه خارج میشود.
آب به چهار صورت کلی در یک حوزه خرج میگردد که عبارتند از:
۱. تبخیر تعرق گیاهان، تبخیر از سطح آب یا خاک، آب مصرفی شرب و صنعت
۲. جریان به سمت تخلیهگاهها مثل دریا و سفرههای آب زیرزمینی شور
۳. آبهایی که بدلیل کاهش کیفیت قابل کاربرد نیستند.
۴. آب ذخیره شده در بافتهای گیاهی و یا محصولات صنعتی بخشی از آب خرج شده که به مصرف فرآیندی میرسد که هدف اصلی از کاربرد آب بوده است آب خرج شده فرآیندی - Process Depletion - و مابقی آن آب خرج شده غیر فرآیندی - Nonprocess Depletion - نامیده میشود که ممکن است به صورت مفید و یا غیر مفید باشد.
۳- مواد و روشها
۳-۱- مشخصات منطقه
این تحقیق در شبکه آبیاری و زهکشی مغان صورت انجام گرفت. شبکه آبیاری و زهکشی مغان واقع در شمال غربی ایران آب مورد نیاز ۰۹ هزار هکتار اراضی ناخالص دشت مغان و همچنین آب مورد نیاز شرب و صنعت منطقه را تأمین میکند.
