بخشی از مقاله
چکیده در حال حاضر، در کشور، هر ده سال یکبار سرشماري عمومی نفوس و مسکن انجام می شود. در طی این سرشماري، هزاران نفر در سطح کشور به کار گماشته می شوند تا بتوانند در طول کوتاهترین زمان ممکن آمار دقیقی از وضعیت جمعیتی، رفاهی اجتماعی فرهنگی کشور بدست بیاید. صرفنظر از اهمیت این شبیه سازي در برنامه ریزي و سیاست کلی کشور، این عملیات در طول انجام بار سنگینی را بدوش دست اندرکاران قرار می دهد.
یکی از وظایفی که معمولا در طول سالهاي قبل از انجام عملیات به عهده مدیران اجرایی گزارده می شود، حوزه بندي آماري می باشد. بحث حوزه بندي، کاربردهاي مختلفی در کنار مراحل مختلف در ساختار مرکز آمار و مدیریت اجرایی استانها به همراه داشته که از مهمترین آنها، توزیع یکسان منابع مورد سرشماري براي مامورین سرشماري در سطح استانها می باشد. مساله مهمی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته موضوع منطقه بندي در فرایند آمارگیري می باشد. چه این که موضوع منطقه بندي صرفا متعلق به این سرویس نداشته و کاربردهاي بسیار وسیعی در بخشهاي مختلف از قبیل تقسیم بندي سیاسی بخش هاي اداري در سطح کشور، تخصیص خدمات شهري و غیره داشته است. ولی با این وجود هنوز هیچ راهکار قطعی براي خودکار نمودن این فرایند بدست نیامده است.
در حال حاضر، علی رغم توسعه بکارگیري سیستم هاي GIS در شاخه هاي مختلف مدیریتی، هنوز این فرایند در استانداریها، ادارات منابع طبیعی، ثبت احوال، شهرداریها و تقریبا کلیه مراکزي که به نحوي در مساله تقسیم بندي درگیر هستند به صورت کاملا دستی انجام شده و تنها مزیت سیستم هاي GIS براي آنها، امکان استفاده از یک نقشه رقومی پایه با کارتوگرافی نسبتا مناسب می باشد. از این رو در این مقاله، راهکاري خودکار به منظور انجام هر نوع منطقه بندي روي منابع توزیع شده در سطح و گستره مکان ارایه شده است. این راهکار، بر اساس الگوریتمهاي طبقه بندي نظارت نشده و با الهام از تعدادي از توابع پردازش مکانی در محیط پردازشی سیستم هاي اطلاعات مکانی بدست آمده است.
بر این اساس می توان کاربردهاي بسیار زیادي را براي این موضوع در سازمانهاي مختلف متصور شد. در این مقاله، به عنوان نمونه حوزه بندي آماري شهر اراك که در سالهاي قبلی به منظور آمارگیري سال 85 بر اساس روشهاي دستی و الگوریتمهاي ساده جمعیتی طراحی شده بود، مجددا بر اساس الگوریتم ارایه شده، انجام شده و نتایج با وضع موجود بدست آمده مقایسه و مورد ارزیابی قرار گرفته است. همچنین در پایان راهکارهایی به منظور توسعه و بهبود آن ارایه شده است.
مقدمه سرشماري عمومی نفوس و مسکن به علت فراگیر بودن پوشش آن، کاري بسیار سنگین است که عملیات اجرایی آن ضرورتا باید در زمانی کوتاه انجام شود. همین خصوصیت ایجاب می کند که کلیه مقدمات از قبل فراهم شده باشد. تعیین موقعیت و مرز دقیق محدوده جغرافیایی کار هر یک از ماموران سرشماري، بخشی از این مقدمات است که باید قبل از شروع سرشماري بر روي نقشه هاي آماري مشخص شده باشد. این محدوده جغرافیایی که انجام سرشماري آن به عهده یک مامور سرشماري محول می شود، اصطلاحا »حوزه سرشماري« و عملیات مربوط به تعیین حدود آن بر روي نقشه، »حوزه بندي« نامیده می شود. در حوزه بندي باید نکات اساسی زیر رعایت شود:
- پوشش جغرافیایی آن کامل باشد به نحوي که هیچ بلوکی خارج از این تقسیم بندي قرار نگیرد.
- هیچ بلوکی بیش از یک بار در تقسیم بندي منظور نشود.
- حجم کار محاسبه شده در هر یک از این حوزه ها متناسب با طول مدت سرشماري باشد.
عملیات حوزه بندي در هر سرشماري از اهمیت ویژه اي برخودار است. به طوري که عدم توجه کافی به این فعالیت اثرات نامطلوبی در توزیع متناسب حجم کار بین ماموران سرشماري خواهد داشت. حوزه بندي گذشته از نقشی که در حین اجراي سرشماري در ارتباط با کیفیت نتایج سرشماري دارد، در آمارگیري هاي نمونه اي نیز کاربرد مهمی پیدا می کند. از آنجا که این حوزه ها از نظر حجم کار تقریبا برابرند، بعد از اتمام سرشماري بر روي نقشه حفظ شده و تا سرشماري بعدي به عنوان واحد کار، در ساخت چارچوب هاي آماري به کار خواهند آمد.
با توجه به مراتب فوق که اهمیت حوزه بندي و نقش آن را در سرشماري و آمارگیري هاي نمونه اي نشان می دهد، به لزوم دقت در انجام این مهم، به عنوان شالوده و زیربناي سرشماري پی می بریم. نکته قابل توجه در سرشماري، استفاده از سیستم مکانیزه و GIS براي انجام عملیات حوزه بندي می باشد. به نظر می رسد بتوان با استفاده از این سیستم، عملیات حوزه بندي در مدت زمانی کوتاه تر و با کیفیت و دقتی بالاتر انجام داد.
براي انجام حوزه بندي به صورت مکانیزه لازم است تعدادي از لایه هاي مورد نظر در نقشه هاي شهري و روستایی قابلیت ارائه و پردازش در محیط هاي GISرا داشته باشند. راهنماي حاضر گردش کار عملیات GIS READY لایه هاي مورد نظر حوزه بندي را ارائه می دهد. ذکر این نکته ضروري است که براي انجام این امور ،آشنایی و تسلط نسبی بر نرم افزارهاي مربوطه مورد نیاز است خصوصیات جمعیتی و اجتماعی شهر اراك براساس نتایج حاصل از سرشماري عمومی نفوس و مسکن 1385 جمعیت شهر اراك بالغ بر 440000 نفر بوده است ازاین تعداد112,193 نفر را مردان و643,187 نفر رازنان تشکیل می دهند.شهر اراك در طی دوره هاي گذشته از رشد نسبتا بالایی برخورداربوده است .
بویژه نرخ رشد جمعیت شهر در دوره 1355-65 چشمگیر بوده است. در سال 1375حدود1,5درصد جمعیت شهر اراك را اطفال کمتر از یکسال تشکیل می داده اند.سهم نو باوگان،یعنی سنین -5 1ساله حدود10,5 درصد جمعیت وگروه سنی کودکان که عمده نیاز آنها مدرسه ابتدایی است،حدود 14,5 درصد جمعیت شهر بوده است.نوجوانان که نیازبه مدرسه راهنمایی را مطرح می سازند حدود دوازده درصد جمعیت شهر را تشکیل می داده اند.
آنچه مهم است آن است که حرکت موج جمعیتی در گروه هاي سنی، خواستها و نیازهاي متفاوتی را در هر برهه از زمان مطرح می کند که باید در امر برنامه ریزي به خوبی مد نظر قرار گیرد. حضور این موج در حالت فعلی در گروه سنی زیر چهارده سال نیاز به مدارس ابندایی و راهنمایی را مطرح کرده است، اما در ده سال آینده با حرکت آن به سمت سنین بالا، نیاز به دبیرستان و دانشگاه و عمدتا نیاز به اشتغال و....را مطرح خواهد ساخت.
منطقه بندي
-1 تعریف و مفهوم منطقه بندي :
تقسیم یک ناحیه و یا یک شهر را به مناطق ویژه و با مرزهاي معین براي نقش پذیري هر یک از این مناطق » منطقه بندي « گویند. منطقه بندي استفاده منطقی و نظام پذیر از زمین در آینده ي بلند مدت است و در آن موقع میزان ارتفاع یابی، شکل، میزان بهره گیري و ساختهاي داخلی هر یک از مناطق مورد نظر است.
منطقه بندي
-1 تأمین منافع عمومی از کاربري زمین با برنامه ریزي فیزیکی
-2 هدف اصلی اختصاص دادن زمین به مصارف عمده ، مسکونی، صنعتی و ... است. - در توسعه ي آینده -
-3 تأمین فضاي کافی براي انواع فعالیتهاي شهري در منطقه بندي سعی بر این است که خدمات موجود در هر منطقه به عنوان منابع سرویس دهنده با سهولت در دسترس همه قرار گرفته یا خود از یک سرویس بهره گیرد. همچنین منطقه بندي از عوامل مهم در تولید است. بنابراین جنبه اقتصادي آن اهمیت بیشتري دارد. حدود خواستها از سامانه اطلاعات مکانی همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، فرایند تعیین مرز مناطق و تقسیم بندیهاي ریزتر آن در گذشته به صورت کاملا سنتی و دستی بر اساس پلاتهاي بزرگ مقیاس از نقشه منطقه انجام می شد. به این ترتیب که ابتدا فرمهاي آماري جمع آوري شده بر اساس کروکیهاي مرکز آمار و آمارگیران روي بلوکهاي قابل تشخیص تک به تک جمع زده می شد.
پس از اطلاق جمعیت بلوکها و برچسب گذاري آنها، از یک سمت نقشه جمعیت بلوکها رویهم جمع زده می شود تا عدد جمعیت تراکمی cumulative به میزان مشخصی برسد. در این مرحله با ترسیم یک خط بدور آن مناطق، حد یک منطقه مشخص می گردد. لازم بذکر است که روش مذکور به صورت کاملا مستقیم در مرکز آمار ایران به کار گرفته می شود. همچنین همین روش به منظور توسعه برنامه اتوماسیون حوزه بندي بکارگرفته شد. به بیان دیگر، الگوریتم برنامه نیمه خودکار اتوماسیون حوزه بندي مرکز آمار دقیقا بر مبناي همین روش ابتدایی نگاشته شد. با این وجود باید خاطر نشان کرد که مساله منطقه بندي می تواند ابعاد به مراتب پیچیده تر از مساله حوزه بندي آماري را نیز به خود بگیرد.
