بخشی از مقاله
چکیده
خانواده به عنوان بنیادي ترین نهاد اجتماعی در همه جوامع وو در همه زمانها می باشد که هم سلامت فرد و هم بقاي جامعه را تأمین می کند. در گذشته هاي دور نظام خانوادگی پدر سالاري و متکی بر اصول مذهبی رایج در آنعصر بوده است نه بر اساس علاقه و عاطفه. زنان از بسیاري از حقوق امروزي محروم بودند. مردان از اختیارات نا محدودي برخوردار بودند. ولی به تدریج بر اثر تحولات اقتصادي، اجتماعی و سیاسی و فکري، خانواده دچار تغییراتی شد. از حجم خانواده کاسته شده و کارکردهاي خانواده کاهش یافته و نهاد ها و مؤسسات دیگر جامعه عهده دار برخی از وظایف خانواده گردیدند. زنان در خانواده از موقعیت بهتري برخوردار شده، فرزندان نیز از حقوق و آزادي هاي بیشتري برخوردار گردیدند. پیوند هاي خویشاوندي امروزه نسبت به گذشته کم رنگ تر شده و نفوذ خود را در برقراري پیوند هاي ازدواج از دست داده اند. این تحولات را در ایران هم می توان دید. گذر از خانواده گسترده به خانواده هسته اي، تغییر در شیوه هاي ازدواج و همسر گزینی، هویت بخشیدن به زنان و قائل شدن حق مالکیت و ... براي آن ها، ایجاد دگرگونی در روابط زن و شوهر و والدین و فرزندان و... از جمله تغییراتی است که میتوان در خانواده ي ایرانی مشاهده کرد.
کلید واژه: خانوده، خوشاوندي، خانواده گسترده، خانواده هسته اي، پدر سالاري
.1 مقدمه
کمتر انسانی را پیدا می کنیم که تجربه زندگی گروهی نداشته باشد. زندگی گروهی را برخی از فلاسفه ذاتی و فطري دانسته و جامعه شناسان نیز بر ضرورت زندگی اجتماعی براي ارضاء نیازها تأکید کرده اند. لذا انسانها بیشتر عمرشان را در گروهها زندگی کرده یا به نحوي از آن متأثراند. حتی اگر خودشان هم به این امر واقف نباشند. اولین گروهی که فرد از آنجا به این جهان پا می گذارد، خانواده است. و هر فردي معمولی تقریبا تمام یا بخش اعظم عمر خود را در خانواده می گذارند. زمانی به عنوان فرزند و زمانی به عنوان همسر، با توجه به اهمیت بسیار زیاد آن خانواده و ازدواجاز مباحث مورد توجه در جامعه شناسی می باشد.
در این مقاله پس از ارائه ي چند تعریف از خانواده اهمیت این نهاد و نقش اساسی آن در زندگی فردي و اجتماعی و کارکردهاي عمده ي آن از دیدگاههاي مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. آنگاه به تحول خانواده در جهان به ویژه اروپا و چگونگی دلایل این تغییر اشاره شده است و در ادامه به تاریخچه ي تحولات خانواده در ایران از دوران باستان تا به امروز و عوامل دهیل در این تغییرات در هر کدام از این مراحل به طور گذرا توجه شده است.
.2 تعریف خانواده
اصطلاح خانواده گاه به گروهی از افراد که روابط »زن و شوهري« یا »پدر مادر – فرزندي« میانشان وجود دارد اطلاق میشود و گاه مفهومی از یک گروه اجتماعی محدود را در بر دارد که افرادش با روابط گوناگونی، که لزوما روابط خویشاوندي نسیت به یکدیگر مربوطند. خانواده زن و شوهري یا هسته اي - شامل پدر و مادر و فرزندان - بر اساس ازدواج به وجود می آید و داراي وظایف عاطفی، مذهبی،تربیتی و...است و مشخصه آن روابط میان پدرو مادر،فرزندان است. - بهنام، - 5 : 1350
خانواده به مفهوم محدود آن عبارت است از یک واحد اجتماعی، ناشی از ازدواج یک زن و یک مرد که فرزندان پدید آمده از آنان خانواده را تکمیل می کند. تعریف دیگري، خانواده را گروهی از افراد می داند که از راه خون، زناشویی و یا فرزند پذیري یا یکدیگر ارتباط می یابند و طی یک دوره ي زمانی نا مشخص با یکدیگر زندگی می کنند. - کوئن، - 127 : 1378 آنتونی گیدنز جامعه شناس انگلیسی نیز خانواده را گروهی از افراد میداند که با ارتباط خویشاندي مستقیما پیوند یافته اند و اعضاي بزرگسال آن مسئولیت مراقبت از کودکان را بر عهده دارند. پیوند هاي خویشاوندي ارتباطات میان افراد است که یا از طریق ازدواج برقرار گردیده اند، یا از طریق تبار که خویشاوندان خونی را با یکدیگر مرتبط می سازد. و ازدواج عبارت است از پیوند جنسی از نظر اجتماعی به رسمیت شناخته شده و پسندیده بین دو نفر بزرگسال. - گیدنز، - 424 : 1383
اسلام خانواده را گروهی متشکل از افراد، داراي شخصیت مدنی، حقوقی و معنوي معرفی میکند که هسته اولیه آن را اردواج مشروع زن و مردي تشکیل می دهند و نکاح عقدي است که بر اساس ان رابطه زوجیت بین زن و مرد برقرار می شود و در آن طرفیت داراي وظایف و حقوق جدید می شوند. ارتباط خویشاوندي در سایه نکاح پدید می آید و اعضاي آن رواببط قانونی، اخلاقی و عاطفی دارند. اساس تشکیل خانواده این است که زن و مردي می کوشند اراده خود را بر تأسیس آن و قبول تکالیفی که شرع براي آنها معین کرده است محقق گردانند. بر این اساس خانواده یک تأسیس حقوق ي به حساب خواهد آمد که اعضاي آن با رشته خونی با هم پیوند پیدا می کنند. جامعه شناسان خانواده را یک پدیده تاریخی می دانند که از اجتماع کلی جدا نیست . واحدي است اجتماعی که در عین حال خصایص یک نهاد و یک گروه را واجد است.
.3 وظایف و کارکردهاي خانواده
خانواده عهده دار وظایف مهم و فوق العاده است که اهم آن عبارت اند از:
- تنظیم رفتار جنسی و زاد و ولد
- مراقبت و محافظت از کودکان، ناتوانان و سالمندان
- اجتماعی کردن فرزندان
- تثبیت جایگاه و منزلت اجتماعی
- فراهم آوردن امنیت اقتصادي. - کوئن، - 131 : 1378
.4 نقش و اهمیت خانواده
خانواده بستري است که در آن فرد رشد یافته و از موجودي ضعیف و ناتوان به انسانی با شخصیت تبدیل می شود. چرا که خانواده نخستین محیط اجتماعی است که فرد در آن قرار می گیرد. والدین و اطرافیان کودك نخستین انسانهایی هستند که با وي ارتباط برقرار می کنند. با توجه به اهمیت اساسی این دوران در یادگیري، بسیاري از اعمال، اندیشه ها، احساسات و جهت گیریهاي فرد در بزرگسالی ریشه در خانواده و دوران کودکی او دارد. در طول تاریخ تلاش هاي زیادي براي حذف خانواده صورت گرفته است، حتی جوامعی نیز سعی در از میان برداشتن ضرورت مقررات قانونی و مذهبی ازدواج را داشتند. ولی بزودي به مشکات و پیامد هاي این طرز زندگی زناشویی واقف گشته و به تدریج مجبور شدند به عمل ازدواج جنبه قانونی داده و مقررات جدید را براي حفظ خانواده بعنوان سلول زندگی اجتماعی مورد توجه قرار دهند. - وثوقی، - 122
نهاد خانواده در همه جوامع، از مذهبی و غیر مذهبی پذیرفته شده و در جوامع گوناگون داراي نقش، پایگاه و منزلت هاي گوناگون است و در حیات اجتماعی مردم نقش و تأثیري فراوان دارد. خانواده هسته اول همه سازمانها و نهاد هاي اجتماعی است. همه نقش هاي مربوط به ایجاد تمدن و انتقال مواریث و رشد و شکوفایی انسانیت به آن مربوط می شود و نیز همه سنتها، عقاید و آداب ویژگی هاي فردي و اجتماعی از طریق خانواده به نسل جدید انتقال می یابد. در اسلام بنیادي ترین واحد جامعه خانواده است و اهمیت ویژه اي به خانواده داده شده و مایه آرامش انسانها دانستهومشدهنْ آیاستات. ه أَنْ خَلَقَ
ا لﱢتَسکُنُوا لَکُمإِلَیهم-ا وازجنشانهعلَهايباویاینکهنَکُمهمسرانیمودازةًجنسورخودحمشماهً براي شما آفرید، تا در کنار آنها آرامش یابید، و در میانتان مودت و رحمت قرار داد. - سوره روم . - 21 / در جهان بینی اسلامی براي تمامی نیازها و غرایز انسانی راهکاري در نظر گرفته شده است.در این باره می توان گفت مسأله ازدواج بهترین راهکار براي یکی از این غرایز انسانی است که از دیدگاه اسلامی اهمتی بسیاري دارد.بهترین زمان براي ازدواج از دیدگاه اسلام دوره جوانی است زیرا براي شورع به هر کاري دوره اي مناسب است و مناسب ترین دوره براي ازدواج دوره جوانی است به همین دلیل است که سعدي می گوید: اي کاش در جوانی می دانستم در پیري می توانستم.
