بخشی از مقاله
پرورش ملکه زنبور عسل
مقدمه
زنبور عسل شايد تنها حشره اهلي جهان باشد که انسان نتواسته است در نوع زندگي آن تغييري ايجاد کند زنبور عسل به صورت اجتماعي زندگي مي کند. هر يک از اجتماعات زنبور عسل در محيطي بسته به نام کندو به سر مي برند و افراد ساکن در هر کندو همچون جوامع بشري به طبقاتي تقسيم مي شوند و هر طبقه انجام وظايف خاصي را به عهده دارد.
کارگران زنبوران ماده اي هستند که در اثر تغذيه خاص در مراحل نوزادي و شفيره اي که به وسيله کارگران بالغ اعمال مي شود داراي دستگاه توليد مثل با رشد ناقص هستند. کارگران تمامي کارهاي داخل و خارج کندو را بر عهده دارند از قبيل جمع آوري غذا، پرورش نوزاد، محافظت و نگهباني کندو در مقابل مهاجمين، نظافت، ساختن شان و ...
زنبوران نر تنها افراد ذکور کلني هستند وکاري جز بارور کردن ملکه ندارند. غذاي اين زنبوران بوسيله کارگران داده مي شود.
ملکه زنبور ماده اي است با دستگاه تناسي کاملا تکامل يافته که به عنوان يک ماشين تخم گذاري انجام وظيفه مي کند و ژنوتيپ او ژنوتيپ همه افراد کلني را تا حد زيادي مشخص مي کند. ملکه ها به تنهايي قادر به تشکيل کلني و حتي تغذيه خود نيستند. زنبوران عسل در تغليظ شهد مهارت زيادي دارند و اين عمل را به قدري دقيق انجام مي دهند که شهد تغليظ شده (عسل) غير قابل فساد مي شود، زنبوران عسل حجره هاي پر شده از شهد تغليظ شده را بالايه اي از موم مي پوشانند تا از هر نوع آلودگي درامان بمانند و در زمان نياز بتوانند ازعسل ذخيره شده استفاده کنند. البته برخلاف تصور عموم که سودآوري اقتصادي زنبور عسل را فقط در توليدات مستقيم آ ن جستجو مي کنند، بايد اذعان نمود که توليداتي نظير عسل، موم، ژله شاهانه و گرده در مقايسه باسود آوري زنبور عسل از جنبه گرده افشاني قابل مقايسه نبوده و توليدات ذکر شده حداکثر 20% ارزش اقتصادي زنبور را شامل مي شوند و 80% درصد سودآوري زنبور عسل مربوط به گرده افشاني
گياهان گلدار براي بدست آوردن محصولي خوب و مرغوب از محصولاتي نظير درختان ميوه، آفتابگردان، سويا، کلزا و ... است. همچنين در بذرگيري از گياهان علوفه اي دگرگشن مانند يونجه، اسپرس وانواع شبدرها وجود زنبور عسل کاملا ضروري است.
بالاخره ضروري است که بدانيم پرداختن به زنبور عسل بدون توجه به اعضاي زيادي آن يعني مادرهاي خوب و متناسب با شرايط محيطي و اب و هوايي آن، کار بيهوده اي خواهد بود. اصلاح نژاد زنبور عسل از قدم هاي مهم در اقتصادي کردن اين ضعف مي باشد. براي اصلاح نژاد هر توده زنبور عسل داشتن برنامه هاي به نژادي بر اساس پارامترهاي ژنتيکي از مهمترين ابزار مي باشد.
معرفي ملکه زنبور عسل و خصوصيات رفتاري آن
ملکه قلب کلني است زنبورداران حرفه اي معتقدند که تهيه ملکه هاي خوب و نگهداري از آنها کار مشکلي است. اين موضوع به ويژه به دليل ضرورت داشتن کلني هاي پرجمعيت و قوي و کوتاه بودن فصل استحصال عسل اهميت دارد. همچنين زنبورداران معتقدند که ملکه هاي پرورش يافته محلي بهتر از ملکه هاي وارداتي هستند.
ملکه انواع مختلفي دارد و اختلاف بين انها از چگونگي تغذيه و رفتار با آنها در دوره لاروي ناشي مي شود. در حاليکه زنبورداران تفاوت اندازه ملکه را مد نظر قرار مي دهند، محققين تعداد تخم هاي يک ملکه را ملاک قرار مي دهند. در کلني زنبور عسل ملکه علاوه بر وظيفه تخم گذاري، ترشح فرمون هايي را به عهده دارد که با پخش اين مواد نظم اجتماعي در کندو را سبب مي شود. دانش ما هنوز از ماهيت و نوع مواد مترشحه از ملکه که باعث ايجاد يک سلسله رفتارهاي خاص در بين زنبورهاي يک کلني مي شود، ناقص است و در اين مورد نياز به تحقيقات بيشتري است. اما مي دانيم که ترشح برخي مواد شيميايي توسط ملکه عامل نظم اجتماعي در درون کندو مي باشد. هر کلني زنبور عسل داراي يک ملکه است وغير از اين حالت، يعني حالات دو ملکه اي و سه ملکه اي حالت استثنا هستند. ملکه معمولا عمري طولاني تر نسبت به ساير اعضاي کلني دارد و مي تواند دو تا پنج سال زندگي کند ولي طول عمر ملکه بيشتر از پنج سال نادر است.
در زنبورداري تجارتي معمولا ملکه ها هر يک تا دو سال يکبار عوض مي شوند. طولاني تر بودن عمر
ملکه در مقايسه با زنبوران کارگر مزرعه رو، به احتمال بسيار قوي به دليل تغذيه ملکه از مواد مغذي تر کندو، داشتن يک زندگي آرام و پراستراحت در مقايسه با فعاليت شديد زنبوران کارگر است.
نکته ديگر اينکه زنبوران کارگر و ملکه از لحاظ جنسي همگي ماده اند واز لحاظ ژنتيکي بين آنها هيچ تفاوتي وجود ندارد. قرارگرفتن هر يک از لاروهاي ماده در حجره مخصوص ملکه و پرورش خاص آن لارو با غذاي مخصوص (ژله شاهانه يا ژله سلطنتي) سبب تبديل آن لارو به ملکه مي شود. اين
وضعيت به زنبورداران اجازه مي دهد تا با انتقال لارو يا تخم هايي که در حجره هاي کارگري وجود دارند به حجره اي که مصنوعا براي ملکه مي سازند و بعدا در کندوهاي بدون ملکه قرار مي دهند، ملکه هاي زيادي پرورش دهند.
در عمل پيوند زدن Grafting ، از لاروهاي ماده باسن کمتر از 3 روز استفاده مي شود. هر چه سن نوزادي که براي ملکه شدن انتخاب مي شود کمتر باشد بهتر است. معمولا نوزاداني که سن آنها بيشتر است، وقتي تبديل به ملکه شدند، ممکن است صفات کارگري بروز دهند و پس
از يکي دو ماه تخم گذاري آن ها قطع شود.
تاريخچه پرورش ملکه
در حدود دو قرن پيش در سال 1761 شيراچ اعلام کرد که زنبوران عسل مي توانند از نوزاد کارگر، ملکه بوجود آورند. يک قرن بعد، دو زنبور دار ديگرديويس در 1874 و لارچ در 1876هر کدام اعلام کردند که در پيوندزدن حجرات ملکه موفق شده اند. لارچ کلمه پيوند را به معني جابجا کردن نوزاد کارگر به حجره هاي فنجاني شکل ملکه به کار برد.
مدتي بعد در 1887 هنري الي و دولتيل اولين روش تجاري تکثير و پرورش ملکه را ابداع نمودند. اين دو محقق اولين کساني بودند که تکنيک هاي پرورش و ابزار کار را توسعه دادند و زنبوران کارگر را بر آن داشتند که حجرات کارگري را بزرگ کرده و تعدادي از نوزادان کارگر منتخب را با دادن غذاي کافي به ملکه تبديل کنند. بعدها پرورش ملکه توسط افراد ديگر مورد تجديد نظر کلي قرار گرفت و تکميل شد.
هدف از پرورش ملکه
عملکرد کلني هاي زنبور عسل بيش از هر چند وابسته به نژاد و ترکيب ژنتيکي ملکه آنها است و بديهي است براي دست يابي به نژاد مناسب منطقه بايد برنامه هاي انتخاب و اصلاح نژاد و حفظ نژاد از بين توده هاي هر منطقه انجام گيرد. با عنايت به اين مطلب وجود واحدهاي توليدي ملکه زنبور عسل که هدف اصلاح نژاد و انتخاب و تکثير لاين هاي بدست امده را دنبال مي کند ضروري است.
اين تحقيق اهداف زير را دنبال مي کند:
1- ايجاد زنبورستاني براي توليد و تکثير ملکه هاي اصلاح شده که برخوردار از پتانسيل ژنتيکي قابل قبول در شرايط آب و هوايي مناطق کوهپايه اي و کوهستاني کشور باشند.
2- افزايش توليد محصولات زنبور عسل و جلوگيري از برخي بيماريها و آفات بدليل سازگار بودن ملکه هاي توليدي با شرايط آب و هوايي کشور
3- بهره گيري از استعدادهاي بالقوه عرصه هاي منابع طبيعي و کشاورزي به منظور توليد عسل.
4- ايجاد انگيزه و ترغيب کشاورزان منطقه براي روي آوردن به پرورش زنبور عسل و اشتغالزايي.
پرورش ملکه:
در طبيعت ملکه تحت يکي از شرايط بچه دادن کندو، تعويض ملکه يا بدون ملکه بودن کندو توليد مي شود.
پرورش دهندگان ملکه از حالت سوم يعني بدون ملکه بودن کندو استفاده کرده و با تغذيه کلني هاي خود آنها را به توليد تعداد زيادي ملکه وادار مي کنند.
براي يک زنبوردار مبتدي که قصد پرورش چند ملکه را دارد و مي خواهد در يکبار کمتر از 20 ملکه و در سال کمتر از 50 ملکه توليد کند، معمولا روش زير پيشنهاد مي شود. ابتدا بايد براي تشکيل حجره (شاخون) ملکه بهترين کلني را از نظر نژاد و خصوصيات انتخاب کرد. بايد توجه داشت که اين کار در بهار و در زمان فراواني شهد صورت گيرد. بنابر اين ملکه را با يک قاب نوزاد و دوشان عسل و زنبورهايي که به آن چسبيده اند، به جاي ديگر منتقل مي کنند. کلني باقي مانده که بدون ملکه است در عرض 24 ساعت، در حدود 12 شاخون يا بيشتر توليد مي کند. اين شاخون ها در محل نوزادان جوان کارگر توليد مي شوند. بزرگترين، خوش ترکيب ترين و سالم ترين شاخون ها را انتخ
اب کرده و بقيه رااز بين مي بريم. سپس ملکه و قاب ها به کندوي مادر بر مي گردانيم. سپس براي ملکه هايي که به زودي خارج مي شوند از کندوهاي قوي. کلني هاي کوچکي تشکيل مي دهيم يعني با برداشتن دوشان نوزاد کارگر و زنبوران وابسته يک کندوي کوچک آميزش درست مي کني
آن فشار مي دهيم بطوريکه ملکه براي خارج شدن از نوک حجره جا داشته باشد. کندوي جديد را بسته و به حال خودمي گذاريم تا دو هفته. براي هر تعداد ملکه پرورشي مي توان اين کار را انجام داد.البته بايدتوجه داشت که پرورش دهندگان عمده از اين روش استفاده نمي کنند. بلکه نوزاد يکروزه کارگر را از حجرات کارگري به حجرات فنجاني شکل مومي يا پلاستيکي منتقل مي کنند و براي پرورش آن ها از کلني هاي حجره ساز با ملکه يا بدون ملکه استفاده مي کنند. با اين روش مي توان صدها حجره ملکه تهيه نمود.
پرورش ملکه در اين طرح
اين طرح با خريد 60 کلني زنبور عسل آغاز گرديد. بعد از بازديد اوليه و حصول اطمينان از سلامتي کلني ها وعدم ابتلا آنها به آفات و بيماري ها بازسازي اوليه کلني ها آغاز شد. با توجه به ضعيف بودن کندوها، تغذيه دستي در دستور کار قرار داده شد. تغذيه دستي کني ها شامل تغذيه با آب قند و کيک پروتئين بود. شهدي که براي تغذيه مورد استفاده قرار مي گرفت، به نسبت 1 قسمت آب و 1 قسمت شکر در نظر گرفته مي شد که بعد ازحل کامل شکر در آب در اختيار زنبورها قرار مي گرفت. در تغذيه دستي همواره سعي بر اين بود تا تغذيه در زماني صورت گيرد که زنبورها حداقل فعاليت اقتصادي را داشته باشند وعمل تغذيه و باز و بسته شدن، کندو وايجاد استرس به حداقل برسد تالطمه اي به فعاليت و روند کاري زنبورها وارد نشود. به همين علت کلني ها در حدود ساعت 6 تا 7 عصر تغذيه مي شدند. در هنگام تهيه آب شکر مقدار کمي عسل نيز اضافه مي گرديد تا با ايجاد بوي شهد در کلني ها ملکه را به تخم ريزي بيشتر ترغيب کند. نکته مهم ديگري که در تغذيه بايد مورد توجه قرا ر گيريد ايناست که ميزان شهدي که به زنبوران داده مي شود بايد در حدي باشد که فقط صرف تحريک ملکه و تغذيه زنبوران گردد و نه ذخيره. چون در اين صورت عسل استحصالي داراي مقاديري ساکارز شده که فاقد ارزش خواهد بود.
ماده ديگري که براي تغذيه زنبوران مورد استفاده قرار گرفت، کيک پروتئيني بود . تاثير اين کيک در بچه دهي زنبوران بسيار قابل توجه است . بدليل آنکه ترکيب اين ماده نزديک به ترکيب گرده گل است و از آنجايي که شفيره زنبور احتياج فراواني به پروتئين دارد درنتيجه استفاده از اين ماده کمک شاياني به بچه دهي مي کند.
گام بعدي يکسان سازي کلني ها از نظر جمعيت بود تا هم مديريت کلني ها ساده گرددو هم از بروز خطر غارت کلني ها جلوگيري شود اين کار به دو صورت انجام گرفت
1- دادن تخم از کلني هاي فوي به کلني هاي ضعيف
ن زنبوران را برداشته و جلوي دريچه پرواز کندوي ضعيف مورد نظر تکان مي دهيم . به اين علت که اين زنبورها جوان هستند به راحتي در کلني جديد مورد پذيرش قرار مي گيرند و به کلني قبلي بر نخواهند گشت.
در مرحله بعد چند کندو با يکديگر ادغام شد. اين کار به اين دليل صورت گرفت که چند کندوي ضعيف در اختيار بود که برخي داراي ملکه هاي قوي و برخي داراي ملکه هاي ضعيف بودند بنابراين براي اينکه کندوي قوي با ملکه خوب داشته باشيم از تکنيک ادغام کندوها استفاده کرديم. براي ادغام مراحل ذيل انجام شد.
ابتدا دريچه پرواز کندوي مهمان بسته شده ، ملکه آن را برداشته و کادرهاي کندوي مهمان را برداشته و از سمت مقابل کادرهاي کندوي ميزبان درون کندو مي چينيم بنابراين درون کندوي اصلي دوکلني جدا از هم در دوطرف کندو قرارميگيرند . سپس روي کلني مهمان را با روزنامه اي که چندين سوراخ بر روي آن ايجاد شده مي پوشانيم. بنابراين دو کلني از هم جدا شدند. قابل ذکر است که دريچه پرواز براي هر دو کلني به يک ميزان تقسيم شده تا دسترسي براي هر دو کلني آسان باشد . بعد از گذشت مدت زماني ( 24 ساعت) زنبورها شروع به جويدن روزنامه نموده و از اين طريق به مرور با هم آشنا مي شوند و از درگيري جلوگيري مي شود. البته براي کم کردن درگيري از ايجاد دود در کلني ( دادن دود از طريق دود ي ا ز دريچه پرواز ) و يا استفاده از پنبه الکلي براي تغيير بوي کلني ها استفاده کرد.
نکته ديگر در رابطه با ادغام اينکه بايد توجه شود تا زمان ادغام غروب باشد يعني زماني که زنبورها به کلني برگشته باشند.
در گام بعدي انتخاب ملکه هاي برتر و اصلاح نژاد زنبوران انجام شد به اين منظور شنسنامه کاملي از هر کلني تهيه شد که در اين شناسنامه شاخص هاي ذيل مورد توجه قرارگرفت :
1- فاکتور زمستان گذراني : با توجه به اينکه زنبورهاي خريداري شده از پاييز سال قبل تا فروردين ماه هيچ گونه رسيدگي و مديريت نشده بودند بنابراين فقط زنبورهاي قوي و خوب امکان بقاء پيدا کردند يعني از بين 80 کلني فقط 60 کلني قادر به ادامه حيات بودند . يعني اين 60 کلني از نظر زمستان گذراني داراي بهترين وضعيت بوده اند در نتيجه selection براي زمستان گذراني به صورت طبيعي و نا خواسته انجام شد.
2- فاکتور بچه دهي : در اين مورد نظرات بسيار متفاوت است . برخي اعتقاد به اين دارند که بچه دهي صفت خوبي است زيرا باعث افزايش تعداد زنبورها و کلني ها مي شود اما برخي معتقدند که بچه دهي صفت نامناسبي است چون با بچه زايي جمعيت کلني ضعيف شده و استحصال عسل پايين مي آيد. همچنين مديريت کندوهايي که بچه زايي بالا دارند ، بسيار مشکل و وقت گير و هزينه بر است. براي تعيين اين صفت کندوها در فصل بچه دهي يعني از اواسط ارديبهشت تا اواسط خرداد مورد مطالعه قرار گرفتند . در اين فصل با کنترل کندو و شمردن تعداد شاخون هاي ايجاد شده در هر کلني صفت بچه دهي کندوها مورد بررسي قرار گرفت.
3- فاکتور پرنيشي يا کم نيش بودن زنبورها : اين فاکتور با استفاده از گوي پلاستيکي و طي زمان مشخص در کلني ها اندازه گيري مي شود. البته در اين طرح اين صفت به صورت تجربي
بررسي گرديد.
4- فاکتورموم بافي با توجه به وجود موم هاي کهنه و فرسوده در زنبورستان اين موم ها جمع آوري شده و بعد از ذوب و تصفيه در کارخانه تبديل به برگه موم هاي آماده شد .(در واقع با برگه موم هاي آماده تعويض گرديد) برگه موم ها داخل کادرهاي جديد قرار داده شده و در اختيار کلني ها قرار گرفت . بعد از مدتي ( مثلا 24 ساعت) کندوهايي که از نظر فاکتور موم باني قوي بودند، برگه را بيشتر، بهتر و مرتب تر بافتند که اين فاکتور و نتيجه اين بررسي در شناسنامه آنها درج
ه گرديد.
5- فاکتور نحوه تخم ريزي ملکه: با کنترل کادرهايي که ملکه در آن تخم ريزي نموده قابل تشخيص گرديد. در واقع يک ملکه خوب بايستي تخم ريزي خود را از وسط کادر شروع نموده و در دواير متحدالمرکز به سمت انتهاي کادر تخم ريزي نمايد. بايد اين نکته نيز توجه داشته که در هر حجره فقط يک تخم گذاشته باشد و بيش از يک تخم صفت بدي به شمار مي آيد. نکته ديگر اينکه فاکتور تخم ريزي ملکه را از روي کادر داراي تخم روز و يا شفيره نيز مي توان بررسي کرد . يه اين صورت که حجره هاي مرکزي بايد قديمي تر بوده و زودتر از اطراف کادر به لارو و شفيره برود.
6- فاکتور ميزان توليد عسل که اين فاکتور بايستي در فصل برداشت عسل اندازه گيري شود.
گام بعد که در واقع البته درحاشيه قرار مي گيرد، بيمه کندوها بود بدين ترتيب که براي بيمه کردن کندوها ابتدا به بانک کشاورزي مراجعه نموده و پس از انجام توافق کارشناسان بانک از زنبورستان
بازديد به عمل آوردند و بعد از تاييد صحت کلني هاي اقدام به برچسب زدن برروي کندوها نمودند. امسال براي بيمه هر کندو تا پايان سال 136 تومان پرداخت شد که در ازاي اين مبلغ کندوها در مقابل حوادث طبيعي مانند سيل و زلزله و آتش سوزي و همچنين بيماري هايي نظير لوک آمريکايي وکنه وارووا بيمه گرديدند.
