بخشی از مقاله
چکیده
بشر از ابتدای خلقت، زندگی خود را در طبیعت آغاز کرده و عناصر طبیعی و اثرات فرح بخش باغ در باورها و فرهنگ عامه مردم از اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده است. تعلق خاطر انسان به طبیعت، اگرچه در بعضی شرایط، متغیر و گاه کم رنگ می شود، اما همواره توأم با معنویت، و جلوه های بیان آن نیز پر رمز و راز است. تقدس طبیعت در نزد ایرانیان قبل از اسلام از افسانه هایی برمی آید که همه در ارتباط با باغ سازی و پرداختن به طبیعت بوده است. باغ ایرانی با تاریخ درخشان خود به عنوان یکی ازبهترین الگوهای منظرسازی، محصول تعامل سازنده انسان ایرانی در مواجهه با طبیعت است که یکی از اهداف کلی باغ همنشینی با طبیعت می باشد، که به صورت کششی در نهاد انسان ها وجود دارد.
هدف اصلی باغ سازی، ایجاد فضای سبز فرح بخش و دلنشین است. که در نقاط مختلف برگرفته از فرهنگ بومی و مهم تراز آن شرایط اقلیمی و عوامل طبیعی گونه گون در این سرزمین پهناور هستند. استفاده بجا و شایسته از عناصر طبیعی و معماری در فضا سازی باغ ایرانی با نگاه به نیازهای اقلیمی و با توجه به عوامل طبیعی مناطق مختلف ایران، روحیه ای باب طبع ایرانی به فضاهای باغ داده است. الگوهای این باغ ها نیز متناسب با عوامل طبیعی هر منطقه در هر یک از شهرهای ایران مکان مناسب خود را حفظ کرده اند. مسئله اصلی اینست که رمز و راز ماندگاری الگوی باغ سازی ایرانی چیست و چه رابطه ای بین عوامل طبیعی با الگوهای باغ سازی ایرانی است؟ هدف اصلی در این پژوهش تحلیل الگوهای باغ سازی ایرانی با توجه به عوامل طبیعی می باشد. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و ابزار جمع آوری اطلاعات براساس اسناد ومطالعات کتابخانه ای بوده است.
واژه های کلیدی: باغ ایرانی، عوامل طبیعی، الگوهای باغ سازی، طبیعت.
مقدمه
بشر از ابتدای خلقلت، زندگی خود را در بهشت - طبیعت سبز - آغاز کرد، اما امروزه یکی از موضوعاتی که نگرانی های جدی به دنبال دارد، رابطه رو به زوال انسان و طبیعت است؛ طبیعتی که به سان گاهواره ای، انسان را در خود جای داده است. بنابراین می توان گفت: ساختار کامل باغ در محیط بیانگر رابطه تنگاتنگ میان طبیعت و جهان بینی و فرهنگ است - بهبهانی، - 1383 استفاده از طبیعت و زندگی در دل طبیعت و یا بهره گیری از عناصر طبیعی، جهت ایجاد فضایی مفرح و متناسب با ابعاد وجودی انسان همواره از جمله تلاش های انسانی بوده و هست. تاریخ باغ سازی نشان می دهد که توجه به باغ و باغ سازی در فرهنگ ها و تمدن های مختلف از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است - سجادزاده، - 1388
انسان کاشف طبیعت و عامل برقراری تداوم و پایداری بقا و عاملی در تجلی امکانات و استعدادهای نهانی طبیعت شناخته شده و اوست که با تصور در طبیعت رازهای نهانی خود را آشکار ساخته و گه گاه از چهره به ظاهر خصمانه و شرارت آلودش، زیبایی، صف و صمیمیت می تراود. در این فلسفه روابط انسان و طبیعت به صورت یکپارچه مشاهده می شود و انسان نه جزئی جدانشدنی از طبیعت و نه حاکم مافوق آن است، طبیعت کلیت و مظهر تجلی وجود است. مقام خاص و مقدسی دارد و در آن همه چیز در حالت نظم و تعادل قرار دارد. در باغ، این طبیعت از پیش اندیشیده رابطه انسان و طبیعت در نهایت هماهنگی است - طلایی نژاد،. - 1383
مفهوم باغ ایرانی
باغ ایرانی پدیده ای فرهنگی، تاریخی، کالبدی در سرزمین ایران است و معمولا به صورت محدوده ای محصور که در آن گیاه، آب و ابنیه در نظام معماری مشخصی باهم تلفیق می شوند و محیطی مطلوب، ایمن و آسوده برای انسان به وجود می آورد،ساخته می شود. در دائره المعارف اسلامی در توضیح واژ باغ آمده:محوطه" ای غالباً محصور، ساخته انسان با بهره گیری از گل و گیاه و درخت و آب و بناهای ویژه که بر قواعد هندسی و باورها مبتنی است" - دائرهالمعارف اسلامی،1381، . - 206 مفهوم معمارانه باغ، بازتاب حس مکان یا "مکانیت" است چون باغ فضایی متعین به شمار می رود که تصویر کلی کیهان را در خود به قاب می گیرد. این مفهوم که پرونده انتظام و هماهنگی است، می تواند از راه عدد، هندسه و رنگ و ماده به حیطه حواس درآید، در عین حال نظر عقل را به ذات، به ساحت باطنی مستتر در فضای مثبت معطوف دارد.
باغ در حد مظهری از صورت مرکزگرایی عالم کبیر، یا ظاهر، و حیاط درحد مظهری از صورت مرکزگرای عالم صغیر یا باطن، جنبه هایی از مکان به شمار می آیند که متقابلا مکمل یکدیگرند.در واقع چنین بیان می شود که باغ ایرانی میان کنش میان شکل و سطح است و فضایی پاک، غرق آرامش و خالی از هر تنش و محیطی تفکر انگیز پدید می آورد - اردلان و بختیار،68،. - 1383 چرا که باغ ایرانی هم تجربه ای جسمانی و هم تجربه ای روحانی است. در آن رایحه گیاهان شاداب، نوای آب و پرندگان، بافت کاشی صاف و زمین مرطوب و مزه میوه های آفتاب پرورده، منظره گل ها و مزاییک های رنگارنگی را که در آیینه حوض های آرام انعکاس یافته اند، برجسته است. این ویژگی ها هم زمان در نمادین و انتزاعی ترین سطح و در مستقیم ترین سطح تجربی وجود دارند - هردگ،1376، . - 49
پیشینه باغ ایرانی
معماری ایرانی دارای ویژگی هایی است که در مقایسه با کشورهای جهان از ارزش و رمز و رازی مختص به خود برخوردار است. این ویژگی چون طرحی متناسب، هندسه ای بدیع، تناسباتی موزون، سازه ای دقیق و خلاقیت هایی نو و بلاخره تزییناتی گوناگون که هر یک در عین سادگی معرف شکوه معماری این سرزمین است - نعیما، . - 1387 از زمان سومریان باغ، معبد و قصر سلطنتی را احاطه می کرد بی شک باغ در چنین اقلیم خشکی همه چیز از آسایش و زیبایی داشت تا عرضه کند. زندگی در ایران به آب وابسته و در واقع آبعامل اصلی زندگی است حتی از 3500 سال پیش از میلاد، آرایش سفال پیش از تاریخ علاقه شدید به آب و حاصلخیزی را نشان می دهد این نقش های کهن همه عناصر باغ را به صورت واقعی یا نمادی ثبت کرده اند: کوه، ابر، برکه، جنگل، پرندگان آبی و درختان که هدف عمده از آنها دریافت پاسخ مساعد از قدرت ها ی آسمانی بود در سفال سامرا طرح نمونه وار باغ دیده شده است - . - www.persain Garden.com
محوطه باستانی پاسارگاد، اولین پایتخت امپراتوری بزرگ هخامنشی در متون گذشته و سفرنامه ها به عنوان مجموعه کاخ و باغ و حتی اولین نمونه چهارباغ ایرانی ذکر گردیده است. از پاسارگاد به عنوان پایتختی پر باغ یاد شده است که در آن کاخ هایی با طرفین باز در داخل محوطه هایی مشتمل بر باغ های وسیع و مکمل قرار دارد - سکویل وست 2006، . - 171-167 پردیس پاسارگاد، با دارا بودن خصایص باغ ایرانی، تأکیدی براثر ژرف آن برباغسازی دوره های بعد می باشد.چهار باغ های معروف دوره اسلامی، بدون شک بی تأثیر از اولین نمونه ی چهار باغ نبوده اند. نظم هندسی آب در این باغ، آبروهای سنگی و حوضچه هایی که با فاصله و ریتم منظم دراین محوطه قرار گرفته اند، نشان از قدرت معماری و باغسازی ایرانیان کهن دارد.
این فرهنگ پس از حضور اسلام در ایران از بار غنایی و معنوی خاصی برخوردار شده، به گونه ای که فرد مسلمان خود را سرگشته ای دور مانده از وطن اصلی خویش که همانا هم جواری حق تعالی است میداند. انسان در زمین مأوایی است که این سرگشتگی را سامان دهد و این چنین در گوشه ای خلوت برای خود، بهشتی زمینی فراهم می آورد و کم نیست باغ هایی از این دست در طی قرون متمادی، که رایحه اسلام در این سرزمین به مشام ایرانیان می رسد و شاید بتوان اوج آن را در طی عصر صفوی و در شهرهایی چون تبریز و قزوین و اصفهان دید و البته نمی توان از باغات پرشکوه دوره قاجار هم چشم پوشید که در زمینه خود همتا و نمونه ای ندارد. - میرفندرسکی 1385، . - 24
عوامل طبیعی
آب، زمین، باد، گیاه چهار عنصر طبیعی مهم هستند که بر بستر خاکی زمین در شکل دادن سازمان فضایی باغ ها نقش اساسی ایفا می کنند - زارع، نمیرانیان، شعبانعلی فمی،. - 1390
آب
آب نیز از عناصر اصلی باغ ایرانی است و دسته کم از سه جنبه مفهومی، کارکردی و زیباشناختی در باغ حضور دارد. طریقه آبیاری باغ ها که خود در ارتباط مستقیم با شکل و نوع زمین بوده در باغ ایرانی و شکل آن قابل توجه و بررسی است - . - www.daneshju.ir توجه به هر یک از عناصر چهارگانه نیز در باغ ایرانی ریشه ای کهن دارد. آناهیتا الهه آب در اعتقادات ایرانیان همواره حضور داشته است و آب حیات بخش که در مظهر خود به چهار قسمت تقسیم می شود بهشتی در دل بیابان می آفریند - نیلوفری، . - 1363 بنا بر اوستا، فرشته آب به همراهی ایزد باد و فر و فروهر نیکان مقدار معینی از آب را در جهان میان ممالک تقسیم کردند و نیز آبان یشت که مفصل ترین یشت ها است به اردویسور ناهید فرشته آب اختصاص دارد - نیک طبع، . - 1379 ایرانی همواره با شیوه های ماهرانه آب را بیش از آنچه هست می نماید. آب در باغ ایرانی در جوی ها و سینه کبکی ها، فواره ها، استخرها و شترگلو ها وجود دارد - متحدین،. - 1374
زمین
در مورد زمین که یکی از عناصر اصلی باغ است به جز شکل و موقعیت کلی، عوامل وویژگیهای دیگری همچون جنس خاک، شیب و اختلاف سطح، قابلیت آبیاری و حاصلخیزی نیز اهمیت دارد. بعنوان مثال یکی از علل اصلی احداث باغ در زمینهای شیبدار که نمونه های آن زیاد به چشم می خورد، امکان حرکت آب در میان باغ به شکل طبیعی است. باغ ایرانی ممکن است در یک سطح با شیب ملایم و یا زیاد ساخته شود و در صورت قرارگیری در زمینی با شیب زیاد، معمولا شکل باغ تحت تأثیر شکل زمین قرار گرفته و در
