مقاله راه های اسلامی کردن نظام مالی یک کشور

بخشی از مقاله

چکیده:

فلسفه نظام جامع مالی اسلامی با توسعه و گسترش مدنیت، کیفیت کالاها و خدمات بهبود چشمگیری یافت و پاسخگویی به نیازهای انسان تکامل یافت همه این پیشرفت ها مدیون توسعه تکنولوژی در حوزه های مختلف میباشد. با توسعه تکنولوژی در زمینه های مختلف تهیه منابع مالی مورد نیاز این توسعه احساس میشود .

امروزه نظام مالی عملیات واسطه گری مالی و تصدی جریان گردش وجوه در سیستم اقتصادی را به عهده دارد. رابطه بین وام دهنده و وام گیرنده در این سیستم و تعامل آن با موازین اسلامی موضوع مورد بحث درحوزه نظام مالی اسلامی است. در واقع، فلسفه نظام مالی اسلامی ارائه اصولی است که گردش وجوه براساس موازین اسلامی صورت پذیرد .

این نکته باید مورد توجه قرارگیرد که در اسلام سرمایه پولی به عنوان یک عامل مستقل در برابرتولید تلقی نمیشود اما، دربرخی از برداشت های موجود از نظام سرمایه داری، سرمایه پولی به عنوان یک متغیر مستقل در فرایند تولید تلقی میشود . اقتصاددانان مسلمان عموماً سرمایه پولی را به عنوان ابزاری قابل تبدیل به دارایی های مولد تلقی میکنند.

تأمین مالی با بهره ثابت در نظام مالی اسلام با محدودیت هایی مواجه است در قراردادهای سرمایه گذاری مبتنی بر عقود اسلامی، این نکتهمکرراً تأکید میشود که پول بدون تحمل ریسک نمیتواند در سود سهیم باشد. نظام مالی اسلامی باید به گونه ای طراحی شود که اولاً دستورات اسلامی را در زمینه امور مالی نقض نکند وثانیاً، رشد اقتصادی را به دنبال داشته باشد.

فلسفه نظام مالی اسلامی فراتر از تعامل میان عوامل تولید است. در نظام مالی اقتصاد سرمایه داری،عمدتاً بر جنبه های مالی و اقتصادی تأکید میشود بعلاوه، بکارگیری نظام مالی متعارف در کشورهای در حال توسعه از جمله کشورهای اسلامی عمدتاً موجب سوق دادن منابع مالی به سمت بخش هایی از اقتصاد شدهاست که امکان افزایش دارای های مالی در آن بخشها وجود داشته است. تلفیق انگیزه های معنوی با انگیزه های اقتصادی در یک نظام مالی اسلامی میتواند سرمایه گذاری را در بخش های واقعی اقتصاد افزایش دهد.

کلمات کلیدی: نظام مالی، اسلامی، سرمایه، بازار، رشد اقتصادی

مقدمه

در نظام مالی کشور که عدهای نیاز به تأمین مالی و گروهی تمایل به سرمایه گذاری دارند و برای ایجاد تولید، اشتغال و دستیابی به رشد اقتصادی باید مبالغ هنگفتی سرمایه از روشی متناسب با موازین شرعی تأمین و سرمایه گذاری شود، نیاز به یک نظام جامع مالی اسلامی احساس میشود. امروزه انواع مختلف بازار مالی و نهاد مالی در جهان وجود دارد که ابزارهای مالی متنوعی را مبادله میکنند اساس طراحی برخی از آنها مشارکت در سود و زیان میباشد و در چارچوب نظام مالی اسلامی قرار میگیرند که منعی از لحاظ دین مقدس اسلام برای مبادله آنها وجود ندارد.

تعدادی دیگر نیز با اعمال محدودیت هایی قابلیت استفاده در نظام مالی اسلامی را دارا می باشند و برای بر طرف کردن سایر نیازها میتوان براساس اصول نظام مالی اسلامی بازارها، ابزارها و نهادهایی را باکمک مهندسی مالی طراحی و در ممالک اسلامی تأسیس نمود - بار، . - 108 : 1367کارکرد اصلی نظام مالی، تجهیز منابع و وجوه پس اندازکنندگان و هدایت و تخصیص بهینه آنها به فعالیت های اقتصادی سودآور و دارای ارزش افزوده بالا میباشد.

بین نظام مالی هر کشور و نظام تولید آن ارتباط تنگاتنگی وجود داشته و کارکرد صحیح این دو نظام در رشد و توسعه اقتصادی نقش کلیدی خواهد داشت. از سوی دیگر نظام مالی صحیح از تشکیل نقدینگی سرگردان جلوگیری نموده و بین عرضه و تقاضای پول از یک طرف و عرضه و تقاضای کالا و خدمات در جامعه ایجاد تعادل می کندو از این طریق از بروز تورم شدید جلوگیری میکند.

نظام مالی پیشرفته دارای سه رکن اساسی بازار، ابزار و نهاد مالی است که هر یک از این ارکان در نظام مالی دارای کارکرد مشخصی میباشد. طراحی انواع ابزارهای مالی با توجه به میزان ریسک و بازده آنها، امکان جذب هرگونه سرمایه گذار و با هر سلیقه ای و به هر میزان وجوه در دسترس را فراهم خواهد ساخت. معامله بر روی ابزارهای مالی با حداقل هزینه و زمان نیازمند وجود بازارهای مالی متناسب میباشد .

با توجه به نوع ابزار مالی، وجود انواع بازارهای مالی مورد نیاز خواهد بود. مهمترین نقش بازارهای مالی در نظام مالی کشور، تخصیص بهینه منابع مالی، کاهش هزینه های معاملات، سرعت بخشیدن به معاملات، افزایش توان نقد شوندگی دارایئ ها، تسهیل فرآیند تأمین منابع مالی برای بنگاه های اقتصادی، ارزش گذاری منصفانه دارایی های بنگاه های اقتصادی، براساس مکانیسم عرضه و تقاضا، شفاف سازی اطلاعات، و نظارت بر عملکرد بنگاه های اقتصادی است - والی نژاد، - 69 :1382 لذا ما در این مقاله به دنبال بررسی راه های اسلامی کردن نظام مالی - کشورها - هستیم.

- نظام مالی اسلامی

نظام مالی اسلامی، شبکهای از بازارهای مالی، نهادهای مالی و ابزارهای مالی است که براساس اصول شریعت اسلام بنیان نهاده شده و مشخصه ی اصلی آن مشارکت در سود و زیان است. همچنین نظام مالی اسلامی، شبکه ای از بازارهای مالی، نهادهای مالی و ابزارهای مالی است که وظیفه انتقال وجوه را میان خانوارها، بنگاه ها و دولت براساس اصول اسلامی تسهیل میکند و زمینه را برای نیل به رشد اقتصادی فراهم میسازد - میرمعزی، 60 :1388 -

-بازارهای مالی اسلامی:

بازارهای مالی اسلامی، بازارهایی هستند که در آنها دارائی های مالی - دارائی هایی که ارزش آنها به جریانات نقدی آتی بستگی دارد - براساس اصول اسلامی مبادله میشود عمدتاًو براساس مشارکت در سود و زیان استوار میباشد - موسویان، .56 :1388 -

- ابزارهای مالی اسلامی : ابزارهای مالی اسلامی، اوراق واسنادی هستند که توسط شرکتها، مؤسسات مالی واقتصادی و دولت برای تأمین مالی صادرمی شود و در بازارهای مالی اسلامی مبادله میشود این ابزارها براساس اصول اسلامی طراحی میشود. در نظام های مالی اسلامی ابزارهای مالی گوناگونی برای بهره برداری از سرمایه وجود دارد که برای تأمین مالی خرید، تجارت و سرمایه گذاری قابل استفاده هستند.

این ابزارها عبارتاند از: مضاربه، اجاره، مشارکت و خرید سلف یا بیعالسلام. این ابزارها یا عقود مالی در واقع سنگ بنای تشکیلات مالی اسلامی را تشکیل میدهند که مشتقات فراوانی را میتوان از هر یک استخراج کرد. - امن زاده ، .19 :1391 -

آرمانها

به اجمال می توان گفت که روند نظام مالی اسلامی از دو آرمان متأثر بوده است: آرمان اصلاح وضع زندگی گروه های فقیر و آرمان تفوق نظام مالی بی ربا - عیسوی، .68 :1387 -

اصول نظام مالی اسلامی

نظام مالی در اسلام بر پایه دستورات شریعت در ارتباط با اقتصاد و روابط مالی بین افراد استوار شده است. از جمله مهمترین عقودی که به عنوان اصول نظام مالی اسلام مطرح هستند. عقود مشارکت، مضاربه، جعاله و اجاره است. طرفین در این عقود از محل سرمایه گذاری های خود به دنبال کسب سود مالی میباشند. در کنار این عقود ساز و کارهای دیگری نیز وجود دارند که بر پایه خیرخواهی و انفاق به سایر مومنان قرار دارند که قرضالحسنه و وقف از این دسته میباشند. - موسویان، 54 :1388 -

کارشناسان مالی اسلامی، اصول زیر را که بر گرفته از آیات قرآن، احادیث و سیره معصوم میباشند را به عنوان اصول نظام مالی اسلام مطرح میکنند:

-1اصل مشارکت در سود و زیان، در روابط مالی میان افراد، عاملی که با سرمایه سرمایه گذار به کار میپردازد امین است و لذا ضامن تلف سرمایه نیست مگر آنکه افراط یا تفریط کرده باشد. بر پایه این اصل، هم سرمایه گذار و هم عامل در سود و یا زیان حاصله سهیم هستند، به عبارت دیگر، چنانچه بنا به دلایل غیر از افراط یا تفریط اصل سرمایه از بین برود، عامل ضامن اصل سرمایه نیست و سرمایه گذار و عامل، بنا به نسبتی که از قبل توافق کرده اند در زبان حاصله سهیم میباشند - موسویان، 67 :1390 - البته باید توجه داشت که این اصل در مورد همه عقود صدق نمیکند.

با این توضیح که برخی از عقود شرعی، از نوع عقود با بازدهی ثابت هستند مثل قرارداد فروش اقساطی و اصل مشارکت در سود و زیان برای این قبیل عقود صدق نمیکند، چرا که در این قبیل عقود، سود فروشنده معلوم و مشخص است و تحولات آتی اقتصادی و شرایط مالی خریدار و میزان سود یا زیان آن ارتباطی با سود و مطالبات فروشنده ندارد.

-2اصل تحریم ربا: در متن آیات قرآن و احادیث صحیح رسیده از معصومان - علیهم السلام - دریافت و پرداخت ربا به شدت نهی شده است، مفهوم ربا در آیات به صورتهای مختلفی بیان شده است. براساس این آیات و روایات، تعیین سود مشخص در قرض اشکال دارد و از همین رو، بسیاری از مبادلات مالی رایج در دنیا، شبهه ربوی بودن را داد .

اصل تحریم ربا، از مهمترین اصول نظام مالی اسلام است که مطابق آن به جای دریافت و پرداخت ربا بر مشارکت در سود و زیان تاکید شده است و این نظام مشارکت در سود و زیان، به عنوان راهکاری برای انتقاع از محل فعالیتهای اقتصادی و سرمایه گذاری های مالی معرفی شده است - موسویان، .67 :1390 -

-3اصل تحریم غرر: در متون شریعت، وجود غرر در معاملات نهی شده است. تعابیر مختلفی از غرر شده است، مثل وجود شک و شبهه در اجزای معامله یا عدم اطمینان به نتیجه حاصل از معامله و امثال آنها، با بررسی ساختار برخی از انواع معاملات و فعالیتهای رایج در سطح بازارهای مالی، عملیاتی مثل سفتهبازی به دلیل وجود شبهه غر در معامله نهی شده اند.

بنا به نظر برخی از کارشناسان اقتصاد اسلامی، از دلایل قراردادن شروطی مثل ضرورت ایجاب و قبول در طرفین عقود لازم این است که غرر در ساختار معامله از بین برود - گروه مؤلفان،40 : 1374 -

-4کسب پول از پول صحیح نیست. از دیگر اصول نظام مالی اسلامی این است که پول صرفا به عنوان یک واسطه مبادلات مطرح است و هیچگاه پول به عنوان نتیجه و محصول فعالیتها نیست. به همین دلیل صحیح نیست که کسی از محل محض آورده نقدی معاملات، انتظار کسب سود داشته باشد. اصل تحریم ربا نیز نزدیکی بسیار با این اصل دارد.

بسیاری از انتقاداتی که بر طرفداران نظریه برابری قدرت خرید مطرح میشود هم بر همین مبنا است که پول، محصول به شمار نمیآید. صرفا یک واسطه مبادله است .بنابراین صرف افزایش دادن آن به دلیل عواملی همچون تورم صحیح نیست و باید نقش واسطه گری آن حفظ شود - همان، .41 -

برخی ابزارهای مالی اسلامی

اقتصاد کشور برای هم گرایی با اقتصاد جهانی نیازمند برخورداری از راهکارهای مشخص و دقیق و ابزارهای مناسب و کارآ می باشد. همان گونه که در ادبیات نوین توسعه اقتصادی مطرح شده است ، توسعه بازار مالی در فرآیند گذار مورد اشاره ، نقش کلیدی را ایفا می کند.

به عبارتی در پیشبرد اهداف توسعه اقتصاد کشور، توسعه بازار مالی در ابزار و ساختار ، از مباحثی است که باید در قالب نظام بانکداری بدون ربا و همگرا با ابزارهای مالی جهان پیشرفته بصورت کاملاً تخصصی و با دقت نظر مورد توجه قرار گیرد. طبیعی است که در این فرآیند بانک مرکزی ، شبکه بانکی و بازار سرمایه کشور با چالش های متعددی روبرو شوند که از آن میان می توان به طراحی ابزارهای مالی متنوع اشاره نمود. - خلعتبری،.26 :1371 -