بخشی از مقاله
چکیده
در قرآن و روایات لفظ غضب در رابطه با خداوند و انسان استعمال شده است که نسبت به خداوند به معناي کیفر و قهر الهی است، اما در مورد انسان سه جنبه منظور میگردد، جنبه تعادل که حفظ این قوا بر مسیر وسط و در راستاي فرامین الهی و حفظ بقا است، جنبه تفریط که منجر به بیتفاوتی نسبت به حق میگردد و جنبه افراط یا به بیان دیگر عصبانیت و غضب. علل عصبانیت را میتوان با توجه به مرکب بودن انسان از جسم و روح و تأثیرپذیري هر یک از دیگري در دو جهت بررسی کرد.
اموري که مربوط به جسم مادي است و اموري که مربوط به روان، اخلاق و رفتار انسان میشوند. لذا براي بازگشت دوباره غضب به حالت تعادل باید در ابتداي راه آن را به عنوان رذیله و عاملی براي دوري انسان از مقام کمال شناخته، و سپس طریقه و راه خروج آن به سوي تعادل را یافت. در این نوشتار به علل و شیوه هاي مقابله با غضب اشاره خواهد شد.
واژه هاي کلیدي: غضب، رذایل اخلاقی، فضایل اخلاقی، حلم و کظم غیظ، عفو، مدارا
-1 مقدمه
در عصر حاضر طرح و ارائه مفاهیم وحقایق ناب قرآنی بصورتی جذاب و زنده ،مورد اهتمام و توجه قرآن پژوهان است. مفاهیمی که پرده از مظاهر زندگی روزمره انسان برداشته و وي را در بیدار ساختن نداي فطرت خویش یاري می رساند تا بتواند به هدف اصیل قرآن یعنی سعادت و هدایت نهایی دست یابد. در تعقیب این هدف خطیر چه بسا موانع و مشکلاتی براي مروجان فرهنگ قرآنی درمسیرجذب مخاطبان خویش ، در برخی موارد دلزدگی و دوري از مفاهیم قرآن را براي آنها در پی داشته است.
ریشه یابی و واکاوي این موانع ، نقش مهمی در ترویج فرهنگ قرآنی دارد. از مهمترین موانع می توان به عدم ارائه راههاي صحیح در ترویج فرهنگ قرآنی و نادیده انگاشتن سطح مخاطبان و ظرفیت وجودي وي در بیان مفاهیم قرآنی و نیز عدم توجه به عوامل محیطی فرد اشاره کرد. این مقاله در صدد است روشهاي قرآنی موجود در سطح جامعه را ذکر نموده و ضمن بیان آسیب ها و آفت هاي موجود در هر کدام از روشها، به ارزیابی پیامدهاي مثبت و منفی با توجه به آیات و روایات اقدام نماید و سپس به ارائه راهکارهایی موثر و مفید در جهت ترویج هر چه بهتر فرهنگ قرآنی در سطح جامعه بپردازد
-2 مبانی و مفاهیم نظري
- غضب عصبانیت تحت عنوان غضب به معناي خشم، ناخشنودي و ضد رضایت و هیجان و جوشش خون قلب براي انتقام گرفتن ذکر
شده است. غضب به صورت اسم مصدر، همراه با مشتقات خود 24 بار؛ در 15 سوره و 21 آیه از قرآن کریم آمده است، تعاریفی که در مورد غضب بیان شده از نظر لفظی و نوع بیان متفاوت است اما همگی یک چیز را میرسانند. اما آنچه علماي اخلاق در کتابهاي اخلاقی از غضب ذکر نمودهاند این است که »غضب یکی از کیفیات نفسانی است که از توابع آن، حرکت روح است به خارج بدن جهت منافرات طبع و طلب انتقام، و شعلهاي است که از آتش برافروخته جهنم اقتباس شده است تنها با این فرق که این آتش فقط بر دلها افروخته میشود و چون آتش زیر خاکستر در درون جا گرفته و کبر مدفون در وجود، آن را از قلوب ستمگران لجوج ظاهر میکند همانگونه که سنگ آتش را از آهن خارج میکند، ولی غضب مؤمنین جز با تعصب دینی بروز نمیکند - شبر، 1380، ص . - 264
در تفسیر تسنیم نیز در مورد غضب آمده است: معناي واحد همه ي مشتقات مادة »غ ض ب«، شدت در برابر شیء دیگر است و از این رو به صخرههاي سخت و متصلب کوه، بر اثر شدت و صلابتی که در برابر به کار گیرنده ي آن دارد، »َغضبه« و به شعله ور شدن نفس انسان و خروج آن از اعتدال به سوي جدت و شدت، »غضب« میگویند - جوادي آملی، 1389، ص . - 516 همچنین در معیارهاي اسلامی بعنوان نوعی جنون تلقی شده است، دلیل چنین تلقی را پشیمان شدن فرد از اعمال خود مطرح کردهاند و در صورتی که فرد از اعمال خویش پشیمان نشود از درجه استقرار یافته جنون برخوردار است - حسینی، 1373، ص . - 372
در علم روانشناسی نیز پیرامون تعریف غضب و خشم آمده است: »حالت انفعالی ویژهاي که منشاء آن مجموعهي معینی از بازتابهایی است که در اثر آزاررسانی حقیقی یا تصوري نسبت به انسان، یا بازداشتن او از دستیابی به تمایلات خودش، پیش میآید و با غیظ و موضع گیري تهاجمی و ستیزگرانه« و حمله ي جسمانی یا لفظی خصمانه به یک چیز یا موجود زنده ي دیگر بروز مینماید - برونو، 1373، ص . - 179
از آنچه گفته شد بدست میآید که، غضب یکی از حالات نفسانی و نیرویی است که درون انسان قرار داده شده و در زمان نیاز منجر به عکسالعمل میگردد که در صورت عدم قرارگیري آن در موضع خویش سبب بروز رفتارهاي غیراخلاقی و آزاررساندن از سوي فرد غضب کننده و نکوهش او میگردد، اما در مقابل، با شناخت درست و بکارگیري به موقع، نتیجه عکس خواهد داشت چنانچه از آن تعبیر به تعصب دینی و به مؤمنین نسبت داده شده است.
- غیظ
شدت غضب و آن حرارتی است که انسان از جوشش خون قلب خود در مییابد. خشم یا سختترین گونه آن، آغاز خشم گرفتن - مهیار، 1388، ص . - 99 بعضی از مفسران در تفسیر آیه »تغیظا و زفیرا« چنین گفتهاند: غیظ خشمی است که با سخن آهسته و گرفتگی صدا همراه است، و زفیر صدایی است که از سینه خارج شود - فرشی، 1386، ص . - 244 غیظ با مشتقاتش 11 بار و در 8 سوره از قرآن آمده است، که در یک مورد همراه با »کظم« ذکر شده است.
این کلمه در تمام موارد به کار رفته در آیات تنها به انسان نسبت داده شده و در مورد خداوند، استعمال نشده است. »ویذْهب غَیظَ قُلُوبِهِم ویتُوب اللﱠه علی مْن یشاء و اللﱠه علیم حکیم«و خشم را از دلهاى ایشان ببرد و خداى بر هر که خواهد - به بخشایش خویش - باز میگردد و توبه هر که را خواهد میپذیرد و خدا داناى درستکار است - قرآن کریم، سوره توبه، آیه . - 15
- سخط سخط: غضب شدید که مقتضی عقوبت است، ضد رضا. این کلمه با مشتقاتش، 4 بار و در 4 سوره از قرآن آمده است؛ که در 3 مورد به خداوند، و در یک مورد به انسان نسبت داده شده است - فراهیدي، 1383، ص » . - 192َأ فَمن اتﱠبع رِضْوانَ اللﱠه کَمن باء بِسخَطمَن اللﱠه ومأْواه جهنﱠم و بِئْس الْم صیرُ« آیا آن کس که خشنودى خدا را پیروى کرده مانند کسی است که به خشم خدا بازگشته- سزاوار خشم خدا شده- و جایگاه او دوزخ است؟ و بد بازگشتگاهی است - قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه» . - 1
و منْه ممْن یلْم زُك فی الصدقات فَإِنْ أُعطُوا منْها رضُوا و إِنْ لَم یعطَو منْها إِذاهمی سخَطُونَ« و از آنان کسانیاند که بر تو در صدقهها- تقسیم زکات- خرده میگیرند، پس اگر از آن بدهندشان خشنود میشوند و اگر از آن ندهندشان آنگاه ناخشنود و خشمگین میگردند - قرآن کریم، سوره توبه، آیه . - 58
-3 اقسام غضب و علل آن
- عصبانیت در انسان و فلسفه وجودي آن مردم از نظر چگونگی ابراز خشم و غضب به سه دسته تقسیم میشوند؛ حالت افراط، حالت تفریط، حالت اعتدال.
حالت افراط: افراط و زیادهروي در غضب، عبارت است از »پا فراتر نهادن از حد و حالتی عصبی است آدمی را از عقل و حکمت و دین بیرون میبرد و نتیجه براي انسان بینش و نظر و اندیشه و قدرت حسنِ انتخاب در رابطه با اعمال و رفتارش باقی نمیماند و حالت سبعیت و درندگی غضب بر انسان تسلّط مییابد، حالتی را که باید آن را نیرویی در نفس اماره برشمرد که بازده آن گرایش به تشفّی و انتقام است - شرقاوي، 1375، ص . - 170
حالت تفریط: تفریط قوهي غضب به آن است که کسی بطور کلی از این قوه بی بهره یا غضبش به حدي ضعیف باشد که در موارد ضروري و لازم هم بروز نکند. این حال ناپسند و مذموم بوده و از آن بیتعصبی تعبیر میشود و از جمله ثمراتش بیغیرتی در مقابل حرام و تحمل خواري و پستی و ضعف و انکار و سکوت در مقابل فعل منکرات است.
حالت اعتدال: خشم و غضب مطلوب، خشمی است که هم پاي با داوري عقل بوده و هماهنگ با دین به مرحله ي اجرا درآید. خشم و غضب، توازن و اعتدال خود را از عقل و دین استمداد میکند، و در سایه ي رهنمود این دو قدرت، آن استقامت و موازنه اي را تحقق میبخشد که همه بندگان خداوند متعال به چنین استقامت و توازن دعوت شده و بدان مکلف هستند، و آن عبارت از انتخاب حد میانگین مطلوب در تمام امور است، میانگینی که رسول اکرم - ص - درباره آن فرموده است: بهترین و بارورترین امور، حد میانگین و مرز متوازن آن است - شبر، 1380، ص . - 170
علامه امینی نیز با اشاره به 4 حالت روانی متقابل در سرنوشت انسان - رضایت، غضب، حب و بغض - ملاك ارزش آنها را، وابستگی آنها به کمال وجودي انسان میداند؛ یعنی زمانی که این چهار پدیده روانی از خواسته هاي شخصی و حیوانی بالاتر رفته و در مسیر الهی قرار بگیرند - جعفري، 1386، ص . - 17 از موارد اعتدال خشم که از آن به خشم مقدس تعبیر شده است میتوان به این امور اشاره کرد؛ خشم در مقابل هتک حدود الهی که گونه اي از غیرت دینی به شمار میرود و خشم در برابر ظلمی که به انسان میشود - رحیمی، 1387، ص . - 165
