بخشی از مقاله
چکیده:
موضوع کم آبی در اکثر مناطق خشک .نیمه خشک معضل بزرگی به شمار میرود که بسیاری از فعالیتهای عمرانی را با مشکل مواجه می-نماید. استفاده بهینه از منابع آبی موجود و تلاش جهت دستیابی به منابع آبی جدید دو راه حل عمده برای رفع نسبی این مشکل به شمار می رود برنامه ریزی جهت جمع آوری آب باران از سطوح آماده شهری - پشت بامها،سطح عایق کارخانجات و انبارها باند فرودگاهها، سطح معابر،خیابانها، جاهها و.. - میتواند در بسیاری مناطق کشور منبع آب پایدار و مناسب را فراهم کند. استحصال آب باران یکی از شاخصترین تکنیکهای مدیریت بهره برداری از آب باران برای مقابله با کم آبی میباشد که در مناطق مواجه با کمبود آب بسرعت در حال توسعه می باشد.
مبنای این روش اختصاص سطحی از زمین برای جمع آوری نزولات و سپس ذخیره سازی آن برای استفاده در زمان مورد نیاز می باشد. با توجه به تنوع روشهای استحصال آب باران، باید در انتخاب روش مناسب به ویژگیهایی از قبیل مقدار بارندگی و نحوه توزیع آن، توپوگرافی زمین، و ... توجه شود.. در تحقیق حاضر بر اساس مرور منابع و استفاده از سایتهای الکترونیکی به گردآوری مطلب در این باره پرداخته و هدف از این تحقیق آشنایی با روشهای سنتی استحصال آب باران می باشد.
مقدمه
افزایش روز افزون جمعیت در کنار مصرف بی رویه آب مشکلات زیادی را در تامین آب شهری و روستایی کشور فراهم نموده است. ازآنجا که عمده مصرف آب مربوط به بخش کشاورزی می باشد، لذا ضرورت تحقیق در زمینه استفاده از روشهای جمعآوری آب باران و نیز روشهای صرفه جویی در مصرف آب بسیار ضروری است. یکی از روشهایی که بطور غیر مستقیم می تواند باعث کاهش اتکاء به منابع آب معمول نظیر چاه و قنات و یا آب رودخانه باشد، استحصال مستقیم آب باران است که منظور از آن جمعآوری و بهرهبرداری از آب باران در محل بارش می-باشد. از آنجا که باران، هرچند به مقدار کم، تقریبا در همه نقاط کشور وجود دارد، چنانچه بتواند با اعمال مدیریت صحیح مورد استفاده قرار گیرد، میتواند جهت جبران بخشی از کمبودهای موجود، مفید واقع شود. وجود آب انبارهای قدیمی با معماری متنوع در اکثر نقاط خشک کشور گویای میزان توجه به استحصال آب باران جهت مصارف مختلف در گذشته می باشد.
اگرچه این روش بطور عمده در مقیاس کوچک مورد استفاده بوده است، اما تعداد طرحهای اجرا شده بسیارقابل توجه است . استحصال آب باران بصورت سنتی در نقاط مختلف با اسامی خاص همان منطقه شناخته میشود که از آن جمله میتوان به هوتک و خوشابهای سیستان و بلوچستان و یا بندسارهای استان خراسان اشاره نمود. در استرالیا سطوح آبگیر ناودانی شکل جهت هدایت آب باران به باغات استفاده شده که نتایج آن بصورت دستورالعملی برای تامین آب اضطراری مناطق خشک این کشور در آمده است . [5]
کشور ایران در منطقهای واقع است که متوسط بارندگی سالیانه آن کمتر از یک سوم میزان بارندگی جهان است[2] ، و میزان آن را حدود قحک میلی متر محاسبه کرده اند . [4] لذا ایران جزء مناطق خشک و نیمه خشک محسوب بوده و از دیر باز با کمبود آب مواجه بوده است. جمعآوری آب باران برای مصارف انسان، شرب حیوانات و مصارف کشاورزی، از قرنها پیش رایج بوده است. از نمونه های آن میتوان به سازه های بومی در مراتع مناطق خشک و نیمه خشک اشاره کرد. روشهای بومی استحصال آب شیرین باران، صرفه جویی در مصرف آب، استفاده حداکثر از آب و حفاظت خاک، دارای اساس و پایه علمی بوده است. [9]
استحصال آب باران برای آبیاری تکمیلی در بسیاری از مناطق خشک با موفقیت مورد استفاده قرار گرفته است. بدین منظور آب باران از اراضی مجاور جمعآوری و ذخیره میشود و در زمان کمبود، آب به مصرف گیاه میرسد. نحوه استحصال آب باران برای کشاورزی مناطق خشک به دو دسته اصلی تقسیم می شود روش استحصال آب سنتی بیشتر مبتنی بر استفاده مستقیم ازروانابهای جمع شده برای آبیاری گیاهان است.
در روش های نوین ازمخزن برای جمع آوری و ذخیره بهره گرفته میشود تا بتوان آبیاری گیاهان را در دوره کمبود آب یا در فاصله زمانی بین بارشها اعمال نمود. تحقیقات نشان داده که روش استفاده مستقیم نمیتواند درمناطقی که فصل بارش با زمان نیاز به آبیاری گیاهان تطابق ندارد توأم با موفقیت باشد. زیرا نمیتوان رطوبت را در خاک از فصل مرطوب برای دوره خشکی ذخیره کرد و در این شرایط گیاهان از بین خواهند رفت و عملکردی را عاید کشاورز نخواهند نمود . سیستم های جمع آوری آب باران به 3 نوع اصلی تقسیم میگردند که عبارتند:
-1 حفاظت و نگهداری رطوبت - حفاظت آب و خاک - برای تولید محصولات زراعی،
-2 متمرکز نمودن روان آب برای حیوانات اهلی و وحشی و زراعت،
-3 جمع آوری و ذخیره سازی روان آب به دست آمده از بام ها و سطح زمین برای مصارف خانگی و زراعی شاهولی و همکاران - 1385 - طی تحقیقی به معرفی سازههای بومی جمعآوری و نگهداری آب در مراتع مناطق خشک و نیمه خشک استان فارس و راههای چگونگی بهبود آنها با کمک دانش رسمی پرداخت. دستورانی - 1388 - طی تحقیقی به بررسی جمعآوری آب باران از سطوح آماده شهری - پشت بامها، سطح عایق کارخانجات، انبارها، باند فرودگاهها، سطح معابر خیابانها، جادهها و ... - و نیز طراحی و اجرای پروژهای استحصال آب از مه و شبنم که دربسیاری از مناطق کشور می-تواند منبع آب پایدار و مناسب را جهت توسعه فضای سبز باشد پرداخت. در این تحقیق به شناخت برخی روشهای جمعآوری آب باران با توجه نقش مهمی که در تأمین آب در مناطق خشک و نیمه خشک دارند پرداخته شده است.
مواد وروش ها :
چون تمرکز این مقاله بر سازهها و روشهای سنتی جمعآوری آب باران و تأمین آب می باشد روش تحقیق کیفی برای این منظور مناسب تشخیص داده شد زیرا با کمک آن می توان پدیدهای مورد مطالعه را با جزئیات و عمق بیشتری در محیط طبیعی آن مورد استفاده قرار داد بنابراین در این تحقیق از دو روش مطالعه و بررسی اسناد و مدارک استفاده شده است. در این تحقیق روشهای سنتی جمع آوری آب باران در شرب ، دامداری و کشاورزی بررسی شده است . یکی از مهم ترین و ضروری ترین مراحل به کارگیری سیستمهای جمعآوری آب باران، مکان-یابی و شناسایی محلهای مناسب برای اجرای این تکنولوژی است. با شناسایی محلهای مناسب برای این منظور صرفه جویی قابل ملاحظهای در زمان و هزینه صورت میگیرد.
روشهای سنتی جمع آوری آب باران -1 سطح صیقل
سابقه استفاده از این سطح در خاورمیانه به حدود 4000سال پیش بر میگردد. - برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد،. - 1373سطح صیقل،معمولا در مناطق خشک و نیمه خشک احداث میشودکه بارشهای جوی فقط در چند ماه از سال و با شدت می بارد،یا اینکه دسترسی به منابع آبی مانند چاه و قنات مشکل باشد یا آب در دسترس به دلیل شوری و تلخی برای شرب دام نامناسب باشد. بنابراین در این مناطق کمبود آب همواره مشکل ساکنان آن بوده دست و برای تامین آب شرب و مصارف خانگی افراد لازم است نزولات آسمانی را در فصل بارندگی جمع آوری و ذخیره کنند تا از آن به تدریج استفاده شود. یک سطح صیقل دارای لجزئ اصلی سطح عایق، حوضچه آرامش، مخزن یا منبع ذخیره آب، و مجاری هدایت آب برای استفاده انسان یا دام می باشد. از سطح صیقل همزمان با اقامت عشایر در منطقه قشلاق و در فصل پاییز و زمستان و در طول مدت بارش باران بهره برداری می شود - شکل -ز - . [1]
-2 آب انبار سنگی
این سازه در مناطق خشک و نیمه خشک و در محل رفت و آمد انسان و دام ساخته میشده تا در زمان بارندگی پر شود و به تدریج مورد استفاده قرار گیرد قدمت آن به دوران زرتشت باز می گردد. [3] یک آب انبار سنگی معمولا دارای دو جزء اصلی است ز- بدنه آب انبار که از سنگ تراشیده و در د ل تخته سنگ یا صخره ایجاد میشود.ک - در پوش آب انبار که از تخته سنگهای شکل داده ساخته شده مستطیل یا استوانه شکل میباشد.که مانع عبور دام یا حیوانات وحشی شود از این سازه آب انبار سنگی به مدت ظ یا لماه و معولاً در فصول بهار و تابستان و هنگام رفت و آمد گله، بهره برداری میشود آب جمعآوری شده هم برای شرب دام و هم آشامیدن انسان مصرف میشود. گنجایش متوسط نگهداری آب در این سازه در هر مرتبه پر شدن به حدود حزمتر مکعب می رسد. [3]
حفرههایی طبیعی در داخل سنگها صخرههای کوهستانی است که بعد از بارندگی آب باران را در خود تگه میدارند. لذا سنگ آب برای مدت زمانی کوتاه نیاز آبی دام و دامدار را برطرف میسازد و موجب میشود دام مجبور به چریدن علوفه قسمتهایی از مرتع شود که این سازه وجود دارد. سنگ آب به وسیله فرسایش در اثر تغییرات ریزش آب بر روی سنگ و یا کنده شدن تکههای سنگ از سنگ مادر ایجاد می شود. - ایلامی، - بهره برداری از سنگ آبها بیشتر هنگام اقامت عشایر در مراتع قشلاقی و در طول فصل بارندگی و معمولا از مهرماه تا اسفند ماه است. نیاز آبی دامدار به سنگ آب محدود است گنجایش نگس آّبها از کف دست تا ک مترمکعب می باشد با توجه به میزان بارندگی منطقه تغییر میکند - شکل – ک - . [6]
