بخشی از مقاله
چکیده
در کنار عوامل و مشکلات فراوان تهیه آب مورد نیاز، توزیع نابرابر منابع آب شیرین در بخشفهای گوناگون کره زمین و نبود تکنولوژی لازمبرای بهرهفبرداری و مصرف مجدد آب در برخی از مناطق کره زمین، تأمین آب آشامیدنی را برای ساکنان آن مشکلات را دو چندان کرده است . اما تجربه نشان می دهد انسان هم توانسته است در مدت کوتاهی سازگاری مناسبی با شرایط موجود پیدا کرده و راههای مقابله با شرایط سخت را در طی مدتی کوتاهی طی نماید. تغییرات اقلیمی و به تبع آن خشکسالیهای سالهای اخیر سبب خسارات فراوانی به بسیاری از زیر ساخت های کشاورزی استان گلستان شده است این در حالی است رواناب های ناشی از بارش در شهر ها و روستاهای استان، نیز هر از چند گاهیسبب خسارتهای فراانی می گیردد.
با مدیریت درست این روانابها می توان علاوه بر جلوگیری از خسارات ناشی از آن، قسمتی از مشکلات آب شرب، آبیاری فضای سبز خانه ها، شهرها و شستشوی ماشین ها و دستشویی و غیره را تامین نمود. این در حالی است که هر روز بر میزان سطوح عایق ناشی از ساخت و سازهای مناطق مسکونی، صنعتی و .... در حال افزایش می باشد و نیاز آبی انسانها نیز به همین نسبت در حال افزایش بوده ولی محدودیت های تامین آب و فشارهای ناشی از تغییرات اقلیمی و خسارات احتمالی از عوامل اصلی و باز دارنده در پیشرفت و توسعه این مناطق می باشد لذا برنامه ریزی برای استفاده از تمامی پتانسیل های موجود می تواند تنها راه پیش روی نسل حاضر و نسل های بعدی باشد.
کلید واژه : خشکسالی، استان گلستان، رواناب، سطوح عایق
مقدمه
بشر در طول تاریخ منابع محیط اطراف خود راتخریب و ضایع نموده در عین حال در تجدید و احیاء آنها نقش داشته است هرچند اقدامات بشرهمواره اثرات اقتصادی و زیست محیطی مثبت و یا منفی را به همراه داشته ولی ابعاد آن تا دهه های قبل جنبه موضعی و یا منطقه ای داشته است ولی در سالهای اخیر دامنه اثرات اقتصادی و زیست محیطی مثبت و یا منفی بشری بر مسایل اقتصادی و زیست محیطی مقیاس جهانی پیدا کرده است. ارزیابی های به عمل آمده نشان می دهد که در سال های اخیر تخریب منابع زیست محیطی کاملا جدی بوده است کسانی که به موضوع توجه دارند شاهد انتشار آمار و اطلاعاتی در زمینه عدم کفایت در تولید و مصرف انرژی، آلودگی آب، خاک، هوا و آب دریا ها می گردد. تخریب لایه اوزون در لایه بالای جو زمین و تراکم آن در سطوح پایین تر که هر یک آثار زیان باری بر حیوانات گیاهان و بهداشت انسان دارند. همه این عوامل به اینجا ختم گردید که ما شاهد افزایش دمای متوسط و تغییرات هیدرولوژیکی و بهم خوردن سیکل و چرخه طبیعی هیدرولوژیک زمین شده است این شرایط دسترسی به آب شیرین و سالم را برای مناطقی که دارای بارندگی کمتر از متوسط جهانی داشته اند و یا مناطق با اقلیم خشک و نیمه خشک سخت تر کرده است.
در کنار محدودیتف منابع آب شیرین، رشد جمعیت، آلودگی منابع آب شیرین و نابودی محیط زیست از عواملی هستند که به بشر محتاج همیشگی آب، خبر از آیندهفای تیره میفدهند. این آینده تیره بیش از پیش دامنگیر ساکنان قاره آفریقا و آسیا خواهد بود، جایی که از هم اکنون کمبود آب بیش از سایر قارهفها خودنمایی می کند. در کنار عوامل گوناگون، توزیع نابرابر منابع آب شیرین در بخشفهای گوناگون کره زمین و نبود تکنولوژی لازم برای بهرهفبرداری و مصرف مجدد آب در برخی از مناطق کره زمین، تأمین آب آشامیدنی را برای ساکنان آن، بامشکلا تجدی روبرو نموده است اما تجربه نشان می دهد انسان هم توانسته است در مدت کوتاهی سازگاری مناسبی با شرایط موجود پیدا کرده و راههای مقابله با شرایط سخت را در طی مدتی کوتاهی طی نماید.
اهمیت و جایگاه آب در فرهنگ ایران و جهان
در میان پیشینیان، آب از اهمیتی معادل با خاک و حتی بالاتر از آن برخوردار بوده است. توسعه اکثر تمدن های اولیه علاوه بر خاک به فراوانی آب نیز وابسته بوده است. وجود آب درشکوفایی تمدن ها بقدری حائز اهمیت است که این تمدن ها را تمدن های آبی یا هیدرولیک می نامیدند که از نمونه های بارز آن تمدن های نخستین در جنوب ایران، بین النهرین - عراق فعلی - و مصر است. هیچ شهر با اهمیت و بزرگی را در دنیا نمی توان سراغ گرفت که در کنار رودخانه یا منبع عظیمی از آب قرار نداشته باشد.نخستین حروف الفبای فارسی با آب - الف و ب - آغاز می شود. بهمین دلیل آب را الفبای زندگی می گویند. واژههای آبادانی، آباد و آبادان - به معنی تمدن - برگرفته ازآب است.
اقوام باستانی، آب را درجریان زندگی می دانستند که از چشمه یا کوه بیرون می آمد. بهمین دلیل هیچگاه آب را بدون پسوند زنده یا واژه ای که حاکی از زنده بودن آن باشد بکار نمیبردند. در عربی همیشه از جریان آب و یا در عبری از آب زنده یاد میشود. موبدان مصری عقیده داشتند که زمین از آب مقدس که هنوز در زیر زمین جریان دارد بوجود آمده است و پیدایش زمینهای حاصلخیز دلتای رودخانه نیل را شاهدی بر این مدعا می دیدند. به باور مصریهای باستان سرزمین فراعنه را خدای رود آفریده است.هر چند دانش امروز و یافته های جدید بسیاری از این باورها را در مورد آب و خاک زیر سوال برده است اما باید پذیرفت که پیکره زندگی ما را همین باورها تشکیل می دهد که گذار و رها کردن آنها اگر ناممکن نباشد بسیار دشوار است.
ذکر این مطالب نه برای اثبات اهمیت خاک و آب در زندگی و یا در علم رابطه آب و خاک و گیاه است بلکه تنها تذکاری بر وابستگی ما بر این منابع است و این که رها شدن از این وابستگی ها سرانجام به جهالت و از بین رفتن منابع میانجامد. انسان که از تنعم روابط آب و خاک و گیاه بهرهمند است خود بخشی از این سیستم به شمار میرود و تا حد کمال باید در انسجام این روابط بکوشد. این امر بخصوص برای کسانی مانند متخصصان آب و خاک و آبیاری و کشاورزی که وابستگی شغلی به آن دارند از اهمیت زیادتری برخوردار است. البته بشر همواره در شناخت روابط بین عناصر سیستم آب و خاک و گیاه کوشیده است. زیرا شناخت بهتر این روابط به او کمک کرده است که بهره بیشتری از آب ببرد.
دسترسی به آب سالم کلید توسعه
کم آبی و بهداشت ناکافی منجر به افزایش بیماری های ناشی از مصرف آب غیربهداشتی، محدود شدن امکانات توسعه اقتصادی و افزایش تنش سیاسی و مدنی می شود آب برای حیات، برای آشامیدن، استحمام، آشپزی، نظافت، کشاورزی، موتور اتومبیل ها و ماشین آلات و حمایت از نظام های زیستی- ضروری است . اما آب به آسانی در دسترس همه نیست. بعضی از فقیرترین افراد در جهان برای آوردن یک سطل آب به منظور آشامیدن و تهیه غذا مجبورند قبل از طلوع آفتاب مسیری طولانی را، معمولاً چند کیلومتر، پیاده طی کنند. بیش از یک میلیارد نفر چنین شرایطی دارند. در بعضی جاها کم آبی با بدی کیفیت آب به علت آلودگی و فاسد شدن محیط زیست همراه است .
کم آبی و بهداشت ناکافی منجر به افزایش بیماری های ناشی از مصرف آب غیربهداشتی، محدود شدن امکانات توسعه اقتصادی و افزایش تنش سیاسی و مدنی می شود. به طور خلاصه، بدون آب، رشد با مانع مواجه می شوداهمیت. نقش حیاتی آب در توسعه پایدار کاملاً و به حد روزافزونی شناخته شده است. اما تأمین تقاضاهای متناقض و متضاد نیازمند اقدام هماهنگ و اعتبار قابل توجه است. برای تأمین نیازها، دولت ها، سازمان های بین المللی، جوامع محلی، جامعه مدنی و صاحبان حرفه ها و مشاغل جهان مشغول کار روی طرحهای نوآورانه ای هستند که ثابت می کنند بر این موانع می توان غلبه کرد. دشواری معمولاً در چگونه به دست آوردن اعتبار و دانش و مهارت، ترکیب درست حمایت خارجی محلی، برای به ثمر رساندن این تلاش ها نهفته است.
سابقه تحقیق
براساس بررسیهای به عمل آمده، جمع آوری آب باران از پشت بامها محدود به نقاط خاصی در کره زمین نمی باشد و در بسیاری از نقاط جهان از دیر باز استفاده می شده است. درکشورهائی نظیر چین، هند، تایلند، مالزی سنگاپور، گوام، انگلستان، آلمان، تایوان، فوجی، .… و حتی ایران، جمع آوری آب باران از پشت بامها به طور عمده برای تأمین آب شرب و مصارف خانگی متداول بوده است. صرفنظر از علل استفاده و یا عدم استفاده از این روش برای تأمین آب در بعضی مقاطع زمانی و یا در مکان های خاص، بهره برداری از سیستم های سطوح آبگیر باران از زمان قدیم تا به امروز همچنان تداوم داشته است و بعضی از سازه های مربوطه پس از بازسازی مجدد و یا نوسازی هم اکنون در نقاط مختلف جهان و ایران از رواج زیادی برخوردار است - شعاعی و دیگران، . - 1382
وجود کاروان سراهای متروکه به ویژه در مسیر جاده ابریشم و قلعه های نظامی در نقاط صعب العبور که اغلب در قله تپهها و کوههای پر شیب واقع شده اند و نبود آثار باقی مانده از روشهای تأمین آب از طریق آب رودخانه ها و یا چاهها و امثالهم در آثار تاریخی یاد شده، این تصور را قوت میبخشد که تأمین آب از طریق جمع آوری و استحصال آب باران انجام می شده است . وجود پشت بامهای سنگفرش و آجر فرش شده، سنگهای صیقلی شده در رخنمون های سنگی در نزدیکی چنین آثاری از دلایل اصلی این مدعا می باشد. آنچه در زمینه جمعآوری آب از پشت بامها و حیاط منازل و سطوح مصنوعی آبگیر روزمینی مطرح می باشد امکانپذیری بهینه سازی استفاده از منابع آب قابل دسترس است که می تواند بر طرف کننده قسمتی از نیازهای انسان به آب به ویژه در مناطق روستائی برای مصارف مختلف باشد.
بدیهی است استفاده از این روش در مناطق پر جمعیت و شهرهای بزرگ از نظر تأمین آب شرب به دلایل زیادی از جمله آلودگی هوا که باعث کاهش شدید کیفیت آب باران برای مصارف شرب می شود، نمی تواند برآورد کننده نیازها باشد. اما در چنین مناطقی می توان بخش قابل توجهی از آب مورد نیاز برای مصارف غیر شرب را از طریق جمع آوری آب باران از پشت بامها، حیاط منازل، سطوح غیر قابل نفوذ سطح خیابانها، زمینهای بازی دارای سطح غیر قابل نفوذ و امثالهم تأمین نمود.در طرحی که آقای طبابایی در شهر مشهد و با همکاری سازمانهای بین المللی برداشت آب باران برای توسعه منابع آب پایدار و انطباق با تغییر آب و هوا - شمال شرق ایران - اجرا گردیده است و نتایج مقدماتی آن گزارش شده است حاکی از موفقیت نسبی آن در جمع آوری هرزآبهای پشت بامی داشته است هر چند با توجه به بارش کم منطقه شاید مقرون به صرفه نباشد.
آقای سعدالدین طرح تاثیر پوشش سقف پشت بام و رابطه آن با کیفیت آبهای جمع آوری شده در محوطه دانشگاه کشاورزی گرگان اجرا نموده است.آقای حسن ذوالفقاری در مقاله ای تحت عنوان نگاهی به روشهای جمع آوری آب باران برای مصارف خانگی با تاکید ﺑﺮ ﺍﻫﻤﻴﺖ ﻭ ضرورت توجه به ااستحصال آب باران به عنوان یکی از منابع کمکی آب مصرفی خانگی در محیطهای شهری و روستایی، روش عملی حمع آوری آب باران از سطوح آبگیر مناسب بویژه بامها مورد بررسی قرار بگیردآقای جمال قدوسی در پژوهشی مقاله ای تحت عنوان روشهای بومی و نوین جمع آوری و استحصال آب بارانف و کابرد ﺁﻧﻬﺎ " ﺭﺍﻩ کاری برای سازگاری با کم آبی با هدف شناشائی و مشخص نمودن نوع، مشخصات و کابرد های انواع سامانه های سطوح آبگیر سنتی و نوین ، اقدام به بررسی و تحلیل روش های مختلف بومی و نوین استحصال و جمع آوری مستقیم ریزش های جوی در محل نزول و رواناب های ناشی از آنها با استفاده از روشهای شده است .
نتایج به دست آمده نشاندهنده کارآئی و نقش موثر چنین روشهائی در تأمین آب برای مصارف مختلف در مناطق روستائی و حتی شهری مستند به یافته های تحقیقاتی است. بر این اساس ضروت دارد با اتخاذ راهبرد های مقتضی،سرمایه گذاری و اقدامات ترویجی و ترغیبی از چنین روش هائی به ویژه در بخش های کشاورزی، محیط زیست برای تأمین آب در مناطق روستائی و محیط های طبیعی استفاده شایسته شودآقای جواد طباطبائی یزدی حجت رضائی پژند هادی خاتمی مشهدی مقاله ای با عنوان استحصال آب باران از سطوح کوچک پشت بامها در نشریه آب و خاک ارایه نمودند. این مقاله تحلیل نتایج حاصل از یک طرح پژوهشی استحصال آب باران از سطوح کوچک پش بامها - پشت بام دانشگاه آزاد اسلامی مشهد - انجام شد که در آن رواناب حاصل از رگبارهای مختلف ریزشی براین سطوح پس از نصب باران سنج معمولی و یک منبع ذخیره و اندازه گیری شد. حجم نمونه مشاهده ای 35 مورد بوده است .
طول دوره آماربرداری 2سال است . لذا از پنجاه و پنج سال آمار بارش سالانه ایستگاه سینوپتیک مشهد 1951 تا 2005 استفاده شده است. این آمار تحلیل فراوانی شده و نتایج تحلیل فراوانی پنجاه و پنج ساله فوق در دوره های بازگشت ترسالی و خشکسالی به دست آمده است . رواناب پشت بامهای این دانشگاه به کمک این تحلیل برای دوره های بازگشت ترسالی و خشکسالی حساب شده است. سطح پشت بامها و متوسط سالانه رواناب آنها به ترتیب:18680مترمربع و 8428 متر مکعب بود.همچنین آقای حسین پورمقدس ، محمدرضا شاه منصوری، علی ظفرزاده در پژوهشی با عنوان بررسی شیمیایی و میکروبی آب آب انبارهای روستایی در استان گلستان را انجام دادند که در آن آنالیز شیمیایی و میکروبی آب های جمع آوری شده از پشت بام ها در آب انبارها، برای شناسایی منابع احتمالی آلودگی، یافتن روش های مناسب برای جمع آوری و ذخیره آب باران و بهسازی مطلوب آب انبارها ضروری به نظر می رسد.
برای انجام این تحقیق، تعداد لزز نمونه آب، برای آنالیز پارامترهای شیمیایی، و تعداد حث نمونه آب برای آنالیز میکروبی از آب انبارهای روستاهای دهنه و صوفیان در شهرستان مینودشت، در مدت ح ماه، مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که پارامترهای شیمیایی شامل: هدایت الکتریکی، قلیاییت، سختی، کلرور، نیترات و منگنز، در مقایسه با استاندارد آب آشامیدنی در حد مطلوب می باشند؛ اما غلظت بعضی از پارامترهای شیمیایی از جمله آهن در ه درصد، سرب در هث درصد و کروم در ث درصد نمونه های جمع آوری شده، از حد مجاز بیشتر بود. از لحاظ پارامترهای میکروبی در ققز میلی لیتر از نمونه ها، تعداد کلیفرم در ثودرصد، اشرشیاکلی در کظدرصد و استرپتوکوک فیکالیس در ثکدرصد از نمونه های جمع آوری شده بیش از حداکثر مجاز بود. کیفیت آب تعداد قابل ملاحظه ای از آب انبارها، از نظر پارامترهای شیمیایی و میکروبی، به علت آلودگی برای شرب مناسب نمی باشد.
آلودگی های شیمیایی و میکروبی آب انبارها، می تواند ناشی از نفوذ فاضلاب های کشاورزی، فضولات حیوانی و انسانی و هم چنین استفاده از آب رودخانه می باشدبا این اوصاف و علی الرغم اینکه در سالهای اخیر طرح های پژوهشی و یا پایان نامه های دانشجویی اجرا شده است ولی هنوز در بسیاری از نقاط کشور این امکان وجود دارد که با توجه به اقلیم خاص و یا فرهنگ عمومی و یا نوع خانه سازی در شهر و روستا، نتایج متفاوتی در این زمینه کسب گردد این شرایط برای استان گلستان که دارای اقالیم و فرهنگهای متفاوتی است شرایط را برای اجرای چنین طرح هایی در نقاط مختلف توجیه پذیر می نماید تا شاید با توجه نتایج مختلف بتوان راه حلهای مناسب هر منطقه با توجه به شرایط خاص حاکم برآن متطقه پیدا شده و بهره وری بهتری از منابع خدادادی حاصل گردد .
ضرورت اجرا و گسترش طرح های جمع آوری آب از پشت بام مناطق مسکونی در استان گلستان
استان گلستان یکی از استانهایی است که با مشکلات عدیده ای در زمینه کاهش سطح آب های زیر زمینی، آلودگی و یا شوری آب های زیر سطحی و همچنین کمبود آب شرب در بسیاری از نقاط شمالی آن مواجه می باشد این امر با توجه به نیاز روز افزون اهالی به علت افزایش جمعیت و توسعه کشاورزی و صنعت و همچنین ارتقاء بهداشت عمومی، همه ساله بر مشکلات ناشی از کمبود آب می افزاید از آنجا که باران جزء پاکترین منایع طبیعت است، چنانچه رواناب حاصل از آن قبل از اینکه از دسترس خارج شده و یا در مسیر انتقال به خارج از شهر آلوده گردد، جمع آوری و مورد استفاده قرار گیرد، علاوه بر صرفه جویی در مصرف آب شهری، به نوعی بهرهبردارن را در مدیریت بر منابع آب سهیم می نماید.
در باران های رگباری می توان با اجرای این نوع طرحها از آبگرفتگی معابر جلوگیری نمود. در مناطقی که به سایر منابع معمول آب دسترسی نباشد ممکن است که استحصال آب باران تنها روش برای رفع نیازهای ضروری باشد.این امر در بسیاری از مناطق شمالی و حتی مرکزی استان قابل اجرا بوده و یکی از راههای سهل و سریع الوصول تامین آب مورد نیاز برای فضای سبز پارکها، آب مورد نیاز مرغداری و یا گاوداریهای صنعتی و ادارات دولتی و با رعایت مسایل بهداشتی برای شرب ساکنین شمالی استان می باشد. که با توجه به موقعیت و شرایط کلی استان و با توجه به پیشینه طولانی آن در مناطق شمالی استان گلستان می تواند سند و پشتوانه لازم برای اجرای طرح های مشابه باشد.
