بخشی از مقاله
چکیده:
در مناطق خشک و نیمه خشک بدلیل پراکنش مکانی و زمانی بارندگی جمع آوری آب بسیار حائز اهمیت میباشد.استفاده از روشهای سنتی جمع آوری و ذخیره آبهای سطحی برای مصارف مختلف بویژه شرب از دیرباز در ایران معمول بوده است، قدمت روشهای بومی مدیریت آب وخاک در دنیا، از جمله ایران به 3 تا 5 هزار سال پیش میرسد .علیرغم توسعه روشهای نوین، هنوز این روشها در مناطق مختلف کارایی دارند. در این پژوهش با استفاده از مرور منابع موجود تا حدودی سعی شده است که تمام روشهای سنتی جمع-آوری آبهای سطحی را معرفی کنیم.
کلمات کلیدی: روشهای سنتی، جمعآوری آب سطحی، پخش سیلاب
-1 مقدمه:
آبخیز نشینها، از گذشته تا حال با کمک سنگ و خاک و با تکیه بر دانش بومی سازههایی بنا میکنند که به کمک آنها علاوه بر بهرهبرداری از سیل، میتوان شدت سیل، رسوب و فرسایش را نیز کاهش داد - عرب و دهواری،. - 1390 ایرانیان از گذشته با درک شرایط متناسب با محدودیتهای اقلیمی، خاک و زمین به فنونی برای توسعه کشاورزی دست یافتهاند.برخی از فنون یک منظوره و فقط برای هدفی خاص بهکار میرفتهاند. در مقابل برخی دیگر چند منظوره و باعث تولید محصولات زراعی، گسترش دامداری، تولید علوفه، میوه و چوب بودهاند. جمعآوری آب باران، با اهداف و انگیزههای گوناگونی صورت می گیرد که هدف اصلی آن، بهینهسازی و مدیریت بهرهبرداری از آب باران بر اساس نیاز و مصرف است .بدین معنی که چون باران همواره نمیبارد، باید برای مصارف روزانه، آب باران را جمع کرد تا بتوان هنگامی که باران نمیبارد یا بارش ناکافی است، از آن بهره برد .
به این ترتیب، هر جامعه و کشوری که در این زمینه قدمهای بزرگتر و موثرتری بردارد، موفقتر و آبادتر است .جمع آوری آب باران نه تنها برای تامین آب در ایام بدون باران است، بلکه برای کنترل جریان رودخانهها و جلوگیری از آسیب رساندن به نواحی مسکونی و زراعی پایین دست یا تولید انرژی و پرورش آبزیان یا تغذیه سفرههای آب زیرزمینی، چشمهها و قنوات هم صورت میگیرد. لذا بخشی از طرحهای آبخیزداری با همین هدف و نیز حفاظت آب و خاک صورت میگیرد - طهماسبی،. - 1385 استحصال آب مجموعهای است از روشهای بهرهبرداری از آب باران در نزدیکی محل بارش است که به وسیله آن میتوان آب مورد نیاز هر مجموعه را بدون اتکا به سیستمهای متمرکز آبرسانی از سطوح پوشش شده همان مجموعه و اطراف آن تامین نمود - اویس و همکاران،. - 1385 در مناطق خشک معمولا بارندگی به اندازه-ای نیست که گیاهان بتوانند نیازهای اصلی خود را برای تولید محصول مرتفع سازند . ا
ز آنجایی که وقوع بارش در این مناطق با توزیعی نامناسب و خارج از دوره رشد گیاهان صورت میگیرد لذا نمیتواند به خودی خود عامل تضمین کننده کشاورزی-اقتصادی باشد . از سوی دیگر، بخش زیادی از بارش به شکل رواناب و تبخیر از دسترس خارج شده و در نتیجه گیاهان در مراحل رشد با دوران خشکی و کم آبی مواجه میشوند .لذا استحصال آب روشی است که میتواند منجر به افزایش میزان آب قابل دسترس شده، اثرات نامطلوب خشکی و کمبود آب را کاهش داده و در نهایت منجر به حصول مزایای استفاده بهینه از رواناب در مصارف کشاورزی گردد - اویس و همکاران،. - 1385
معایب و محدودیتهایی نیز برای روشهای سنتی وجود دارد که بهعنوان مثال عدم تطابق آن با رشد جمعیت و نیاز به نیروی کار زیاد قابل ذکر است - کبیر و فیصل،. - 1999 احداث قناتها، سدها، پلها، بندها و انجام زراعت سیلابی، نمونهای از تلاش کشاورزان در مناطق خشک کشور میباشد. اهمیت استحصال سیلاب در ارتباط با منابع خاکی از آن جهان است که رسوبگذاری مواد معلق با منشاهای مختلف در اراضی فرسوده و سنگلاخی، آنها را به کشتزارهای مناسب تبدیل میکند. کشاورزان خراسانی با تبدیل اراضی سنگلاخی و شنزار به مزارع بارور و برزگران بلوچ با ایجاد کشتزارها از طریق ته نشین کردن مواد معلق در پشت دیوارهای سنگی و خاکی نمونههایی از ابتکار و استفاده از پتانسیلهای مناطق خشک را در زراعت سیلابی نشان میدهند - کوثر،. - 1374
-2 مواد و روشها:
چون تمرکز این مطالعه بر سازهها و روشهای سنتی جمعآوری آبهای جاری و تأمین آب میباشد روش تحقیق کیفی برای این منظور مناسب تشخیص داده شد زیرا با کمک آن می توان پدیدههای مورد مطالعه را با جزئیات و عمق بیشتری در محیط طبیعی آن مورد استفاده قرار داد بنابراین در این تحقیق از دو روش مطالعه و بررسی اسناد و مدارک استفاده شده است.
-1-2 مروری بر سیلاب و جمع آوری آب سطحی:
مهار سیلابها در درهها و گسترش آن بروی تراسها در سطوحی وسیع در جنوب غربی ایالات متحده آمریکا و شمال مکزیک انجام میگرفته است. سرخ پوستان ناواهو با احداث بندهای خاکی در اراضی مسطح آریزونا سیلابهای بهاره را مهار کرده و از آن برای آبیاری کشتزارهای خود سود میبردهاند.در مناطق خشک شوروی سابق استفاده از سیلابها برای آبیاری سیلابی از روشهای متداول در کشت محصولات زراعی بوده است که به آن کشاورزی کایر گفته میشود.در این روش از تراس های سیلابی بهعنوان عرصههای زراعی استفاده شده و رطوبت مورد نیاز از طریق انحراف سیلابها در تراسهای سیلابی تامین میگردد - هادسون، . - 1975
با آنکه پخش سیلاب در ایران رایج بوده و سطوحی بسیار گسترده در استانهای سیستان و بلوچستان، بوشهر، فارس و خراسان با این روش آبیاری میشوند ولی اطلاعات مدون چندانی در دسترس نمیباشد. هرچند اهمیت کاربرد سیلاب در کشاورزی از نظر کشاورزان ایرانی دور نمانده است و راز بقای گروه بسیاری از هم میهنان، استفاده خردمندانه از سیلاب میباشد ولی کمتر کسی به این موضوع توجه نموده است - کوثر،. - 1374 شاید یکی از دلایل عمده عدم ارزیابی دقیق از قدمت روشهای سنتی حفاظت خاک و شیوههای جمع آوری آب، کیفیت ناپایدار برخی از این بناها باشد. ولی شواهد باستان شناسی معاصر حاکی از آن است که جمعآوری آب باران تا قرن نهم یا دهم میلادی در همه جا متداول بوده است - برنامه محیط زیست سازمان ملل،. - 1983
در ترکمنستان نیز از زراعتی به نام خاکی استفاده میشود در این روش رواناب سطحی تولید شده از شیب دامنههای عرصههای کوهستانی به سمت دشتهای کم شیب هدایت شده و اراضی با استفاده از آب سیلابها غرقاب میشوند. سپس با نفوذ آب در خاک و گاورو شدن اراضی، اقدام به شخم زمین کرده و کشت گندم و جو در آنها صورت میگیرد. این روش نوعی زراعت سیلابی است که از قرنها پیش در ترکمنستان مورد استفاده قرار گرفته است - هادسون،. - 1975 در صحرای تار واقع در ایالت راجستان کشور هند، استحصال رواناب حوضهها بهوسیله روشی موسوم به خادین از قرن پانزدهم معمول بوده است. در این روش که در مناطق تپه ماهوری و شنزارهای ساحلی متداول است، درههای عریض با استفاده از پشتههای خاکی مسدود شده و آب مازاد از طریق سرریز تخلیه میشود. خادینها بیشتر در حوضههای سنگی که رواناب زیادی تولید میکند، احداث میشوند - کولارکار،. - 1983
-2-2 مفهوم استحصال آب - - Water Harvesting
استحصال آب بر این اصل استوار است که آب دریافتی در مناطقی از زمین که ممکن است برای کشت گیاهان ناکافی یا نامرغوب باشد، جمع آوری شده و به بخش های دیگر منطقه اضافه شود و در مناطقی مطرح میشود که سهم اندکی از بارندگی را دریافت می کنند و معمولا این مقدار بسیار کم بوده و پاسخگوی نیاز گیاهان یرای تولید محصول نمی باشد. اجرای طرح جمع آوری آب باران سبب میشود تا آب مورد نیاز در دسترس گیاهان اراضی تحت کشت قرار گیرد و در نتیجه منجر به تولید اقتصادی میگردد. با وجود اراضی وسیع و غیر قابل استفاده در مناطق خشک از جمله ایران و با علم به اینکه هر میلیمتر بارندگی که در سطح یک هکتار میبارد تا ده متر مکعب روناب تولید میکند، با بهره گیری از سیستم استحصال آب باران می توان اراضی زیادی را صرف نظر از دوری یا نزدیکی به سایر منابع و امکانات به زیر کشت محصولات زراعی برد و از سوی دیگر از بیابانی شدن بیش از پیش جلوگیری کرد - طهماسبی و همکاران،. - 5831
-3-2 جمعآوری آب باران و سیلاب با احداث تراس کنتوری:
احداث تراس روشی برای جمعآوری آب باران است، اما به مقیاس وسیعتر. دیوارهای کوتاهی از سنگ و پاره سنگ در امتداد خطوط تراز شیب احداث میشود. طرف روبه بالای دیوارها با خاک جمعآوری شده از شیب بین تراسها پر میشود. بدین ترتیب سطح زمین صاف و سبب جاری شدن کامل رواناب باران میشود. درجهی شیب بین تراسها به عرض افقی نوارهای قابل زرع بین آنها وابسته است، و این عرض نیز به نوبه خود به مقدار نزولات و آب مورد نیاز محصولات کشت شده بستگی دارد. در بسیاری از مناطق روستایی بارانهای بسیار شدید سبب ایجاد سیلابهای ناگهانی و زودگذر در مسیلها می-
