بخشی از مقاله
چکیده
بررسی سبک شناسی متون بر جای مانده ادب فارسی جهت درک و تحلیل و نقد متون بسیار مؤثر است. ساختار هر متن به لحاظ استفاده از واژگان دخیل یا ویژگی های صرف و نحوی سایر زبان ها تغییر میکند و متون زبان فارسی از این قاعده مستثنی نیستند. تاریخ جهانگشای جوینی یکی از نمونه های نثر فنی ادبیات فارسی است و به لحاظ استفاده از سجع و مترادفات و سایر آرایه های ادبی جایگاهی خاص دارد. در این مقاله کوشیده ایم مقوله جمع بستن واژگان به ویژه جمع مکسر را در تاریخ جهانگشا بررسی نموده و بسامد آن را در مقایسه با متون دیگر بیاوریم و مشخص نماییم که جمع مکسر چه جایگاهی در تاریخ جهانگشا دارد و بسامد استفاده از آن نسبت به سایر نشانه های جمع چگونه است.
کاربرد جمع مکسر و مقایسه آن با دیگر نشانه های جمع در تاریخ جهانگشای جوینی پیشگفتار بررسی موردی و جزئی متون از شیوه های کارآمد تعیین سبک ادبی در دوره های خاص است. تجزیه و تحلیل واژگان دخیل در زبان، نشانه صرف و نحوی دخیل و مواردی از این قبیل می تواند برای درک تحول یک زبان بسیار راهگشا باشد. یکی از ویژگی های سبک شناسی زبان فارسی تأثیری است که از زبان عربی گرفته است و میزان این تأثیر در دوره های مختلف می تواند موضوع تحقیقات مفصلی باشد. »پس از ورود اسلام به ایران و به همراه آن زبان عربی و ویژگیهای آن به نحو گسترده ای در زبان فارسی تأثیر گذاشت.
در زبان عربی تحت تأثیر عوامل مذهبی، سیاسی و اجتماعی بیش از هر زبان دیگری در فارسی تأثیر کرده است، و به آن لغت و ترکیب و جمله افزوده است.« - فرشیدورد، - 1 :1358 کاربرد واژگان عربی در زبان فارسی در ابتدای کار اندک بوده است از» قرن اوّل تا قرن پنجم به دلیل آثار نثر و نظمی که در دست است تنها لغاتی که فارسی نداشته و لغات اداری عربی و بعضی مترادفات که در نگارش به کار آمده و یا به درد قوافی شعر خورده و یا لغات کوتاه و فصیح عربی که در برابر آن لغات دراز و غیر فصیح فارسی بوده است داخل ادبیات شد. - بهار، - 259 :1369
این وضعیت البته دیری نپایید و به مرور که ادیبان و دانشمندان و پس از آن مردم عادی با زبان عربی آشنایی بیشتری پیدا کردند سیل واژگان عربی و نشانه صرف و نحو این زبان، به طرف زبان فارسی روان گردید. »از قرن پنجم به بعد دروازه زبان برای لغات بیگانه خاصه تازی باز شد و بدون جواز و الزامی دسته دسته لغات بیگانه از روی تفنن و اظهار فضل وارد زبان فارسی گردید.« - همان: - 264 و اندک اندک کار به جایی رسید که در متن های تاریخی چون تاریخ وصاف و همانند آن، گاه به جز فعل ها و حروف بقیه کلمات عربی می شوند و هویت پارسی متون را تحت تأثیر قرار می دهند. در این مقاله کوشیده ایم تا کاربرد و وضعیت جمع مکسر به عنوان یکی از نمودهای کاربرد خاص واژگان عربی در فارسی را بررسی نماییم و باز نماییم که تاریخ جهانگشای جوینی نسبت به آثار قبل از خود تا چه میزان تحت تأثیر زبان عربی و قواعد آن بوده است.
تاریخ جهانگشای جوینی
این کتاب درباره حمله چنگیزخان مغول به ایران و حکومتهای تشکیل شده پس از وی میباشد. علامه قزوینی اعتقاد دارد: »مهمترین واقعه ای که بعد از اسلام تاکنون روی داده بل مهمترین واقعه تاریخی علی الاطلاق فتنه هولناک تاخت و تاز مغول است که در اوایل قرن هفتم هجری از اقاصی مشرق طلوع نموده در عرض مدت سی چهل سال از سواحل دریای چین الی حدود شام و مصر... در تحت تصرف آورده وسیع ترین مملکتی را که تاکنون تاریخ سراغ می دهد تشکیل دادند.« - قزوینی، :1387 مقدمه تاریخ جهانگشا، - 15
این حمله خونبار و فاجعه دردناک تأثیری عمیق در کلیه شئون زندگی ایرانیان نهاد و آن را دگرگون کرد. شرح این وقایع که گاه باورنکردنی می نماید در کتاب های تاریخ مذکور است. در این عهد تاریخ نویسی رونق گرفت و چندین کتاب در تاریخ مغولان تألیف گردید که یکی از آنها تاریخ جهانگشای جوینی استتاریخ.» جهانگشای جوینی بر دیگر آثار زماناً - و شاید دقیقاً - سمت تقدم دارد و برای اطلاع از تاریخ مغول بخصوص شعبه ای از مغول که در ایران سلطنت نمودند از قلم مؤلفین معاصر ایشان اجماعاً بهتر و مفیدتر است. - محمد قزوینی، :1378 ه -
این کتاب مشتمل بر 3 جلد است و خوشبختانه بخت آن را داشته است تا به دست یکی از دانشمندترین ادیبان یعنی علامه قزوینی تصحیح و چاپ شود. علامه مقدمه ای مفصل در معرفی نویسنده و کتاب نوشته و در آن به خوبی از عهده کار بر آمده است.»جهانگشای جوینی کتابی است که به شیوه و انشای سبک منشیانه قدیم با تصرفاتی تازه نوشته شده است. در مقدمه و حشو آن کتاب به شیوه مقدمه ابن خلدون جای به جای - هر چند بسیار مختصر است - مسائل فلسفی و اصول صحیح اجتماعی در علل حقیقی شکست خوارزمیان و انقراض مدنیت ایرانیان در برابر حادثه تاتار و علت های واقعی دیگر در پیشرفت کار چنگیز، آورده است که در عالم خود منحصر به فرد می باشد. - بهار، ح3، - 52 :1369
کتاب به لحاظ اشتمال به وقایعی از تاریخ مغول که مؤلف خود شاهد و ناظر آن بوده دارای اهمیت بسیاری است و بسیاری از اطلاعات دست اول و با ارزش از آن دوران به دست می دهد.
نثر تاریخ جهانگشا همانطور که ذکر شد کتاب به شیوه و انشای منشیانه نوشته شده است »به طور خلاصه متن جهانگشای به سه قسم است، قسمتی به کلی مصنوع و قسمتی باالنسبه ساده، و قسمتی نقل شده از نوشته دیگران، و این قسمت اخیر سادهتر از متن خود کتاب است که خود مؤلف نوشته است. - همان: - 94 آمدن سجع و مترادفات در جهت زیباتر شدن نثر کتاب موجب شده تا بسامد واژگان عربی در آن بیشتر باشد. »لغت تازی از صدی پنجاه تا صدی هفتاد در مجموع کتاب کمتر نیست و بسیار لغات تازه تازی از روی تصنع و تکلف خاصه از راه موازنه و سجع و تجنیس بر لغات پیشینه افزوده بر افزوده است. - همان: - 71
جمع مکسر و کاربرد آن در زبان فارسی
هر اسمی در واقع مفرد است و با مفرد بودن بر نام پدیده ای معین دلالت دارد و جمع بودن حالت عارضی و ثانوی برای آن است. یعنی بسته به ضرورت سخن و مفهوم خاصی که گوینده از به کار بردن اسمی اراده کند ممکن است با استفاده از نشانه جمع، آن را به صورت جمع بیان کند. - یوسفی، - 32 :1379 نشانه های جمع فارسی »ها« و »ان« است که ریشه در زبان پهلوی دارند و یادگار پارسی میانه اند.
در سده های آغازین رشد ادب فارسی نیز این دو نشانه، علامت غالب جمع های فارسی بوده است اما »استعمال جمع های عربی در نثر فارسی از سده هفتم هجری به بعد متداول شد و نویسندگان متاخر در این باب زیاده روی کرده و افراط کردند، اما فصیحان قدیم تا ممکن بود از این گونه استعمال ها احتراز داشتند و حتی جمع های عربی را نیز گاهی با علامت جمع فارسی به کار می بردند علتش این است که صیغه های جمع عربی غالباً با منش زبان فارسی سازگار نیست و روح فارسی زبان را برای فهمیدن معنی جمعیت بدون علامت جمع فارسی اشباع می کند. - معین، - 147 : 1369
به عنوان مثال در کتاب التفهیم ابوریحان بیرونی کلمات عربی را در مورد جمع با علامت فارسی آورده و جمع های عربی را بسیار کم به کاربرده است. - همان: - 148 دکتر فرشیدورد می نویسد: »سخنوران قدیم از به کاربردن جمع مکسر و سایر قواعد عربی در فارسی خودداری میکرده اند و کلمات عربی را به شیوه فارسی جمع می بسته اند. استعمال قواعد عربی در فارسی از جمله به کار بردن جمع های مکسر از قرن ششم به بعد در فارسی آغاز می گردد و هر چه به عصر حاضر نزدیکتر می شویم این عربی مآبی بیشتر می شود. - فرشیدورد، - 1010 :1358
بحث کاربرد در جمع مکسر و دیگر نشانه های جمع عربی در فارسی از دیرباز کسانی را به خویش مشغول کرده بوده است. دکتر فرشیدورد یادآور می شود که یادداشت های بسیاری داشته است درباره تکرار و بس آمد واژه های عربی در کتاب های مهم فارسی مثلاً بوستان، گلستان، دیوان حافظ، تاریخ بیهقی و معین نموده است که کدام کلمات عربی پر استعمال ترند و کدام کم استعمال تر و همین معلوم نموده است که کدام یک از این کلمات در ادبیات بیشتر ریشه دوانیده و کدام فقط در نثرهای بسیار مصنوع و فنی آمده است. - همان: مقدمه - در روزگار ما نیز تحقیقات زیادی در این باره انجام شده است و دو کتاب فرهنگ جمع مکسر - جمع های مکسر داده شده در زبان و ادبیات فارسی - از سوی پرویز صالحی و کتاب کاربرد جمع مکسر در زبان فارسی از محمد عارف نیکخو تألیف شده و علاوه بر آن چند مقاله دیگر نیز در این باره نوشته شده است.
جمع مکسر و صیغه های آن
یکی از نشانه های جمع در زبان عربی جمع مکسر است. »جمع مکسر آن است که در بنای مفرد وی تغییر پدید آید. انواع تکسیر سه است:
-1 حرکات وی تبدیل گردد: اسد - به فتح اوّل و دوم - -اسد - به ضم اوّل و دوم -
-2 یکی از حروف آن حذف شوند: رسول، رسل
-3 به حرف یا حروفی زیاده گردد: رجل- رجال« - معین، - 141 :1369 در کتاب های دستور زبان برای جمع مکسر انواعی آورده اند و به طور مثال می گویند 3 وزن افعال و افعله و فعله به جمع از 3 تا 10 دلالت می کند و جمع قله نامیده می شود و بقیه وزن های جمع مکسر جمع کثره است. معروفترین این وزن ها عبارتند از:
فُعَل-1فَعِل- -3 فعالل -4 فواعل -5 فعائل -6 افاعل - 7 افاعیل -8 فعالیل - 9 مفاعل -10 مفاعیل بیشتر وزن های معروف جمع مکسر در متون ادب فارسی نیز فراوان به کار رفته است. »می توان گفت که بیشتر صیغه های جمع مکسر عربی در فارسی به کار رفته است اما بی استقصای تام به دشواری می توان تعیین کرد که کدام صیغه بیشتر یا کمتر کاربرد داشته است. تنها این نکته مسلم است که در آثار مربوط به اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم شیوع و رواج صیغه های جمع مکسر کمتر است و از اواخر قرن پنجم تا اواخر قرن ششم که کم کم نثر مصنوع یا ادیبانه رواج یافت شمار کلمات عربی با صیغه های جمع مکسر فزونی گرفت. - خانلری، - 103 :1387
در کتاب های دستور زبان فارسی کم و بیش به مبحث جمع مکسر و وزن های مختلف آن پرداخته شده است که مفصلترین این بحثها در دو کتاب طرح دستور فارسی، اسم مفرد و جمع از شادروان محمد معین و تاریخ زبان فارسی دکتر پرویز نائل خانلری آمده است. استاد محمدجواد شریعت نیز در دستور زبان خود به تفصیل درباره جمع مکسر در زبان فارسی پرداخته است. - محمد جواد شریف، 207 :1372 به بعد - اما در کتاب های دستور جدیدتر این مبحث در حد اشاره ای به نشانه های جمع عربی دخیل در فارسی برگزار شده است که موضوعی قابل بررسی و تحقیق است.
استاد پرویز نائل خانلری شاید از معدود کسانی است که دقیقتر و جزئیتر به این مساله پرداخته است و در یکصد صفحه از چندین متن به جای مانده از دوره های اول ادب پارسی، موضوع جمع بستن واژگان با نشانه های عربی را بررسی کرده است. دکتر خانلری در کتاب تاریخ زبان فارسی موضوع استفاده از نشانه های جمع در یکصد صفحه از شش متن از متون گذشته ادب فارسی بررسی نموده است و بسامد استفاده هر یک از نشانه های جمع در این کتاب ها را آورده است.
