مقاله روش هلموت ریتر در تصحیح متون فارسی

بخشی از مقاله

چکیده

تصحیحِ انتقادیِ متون، از حدودِ یک قرن پیش تا کنون یکی از گستردهترین حوزههای پژوهشی در فرهنگ ایران بوده است که به احیای مکتوبات، خاصه دستنویسهای کهن، میپردازد. با توجه به کثرتِ نسخههای خطی در این جغرافیای فرهنگی، بایسته است که مبانیِ نظری و کلیاتِ تصحیحِفنﱢ انتقادیِ متون، به صورتِ عینی بررسی و به صورت علمی تدوین شود. یکی از گام-های مؤثر در این راه، بررسیِ روشِ تصحیحِ محققانِ طرازِ اَوّلیست که آثاری موفق در این زمینه بر جای نهاده اند. در این نوشتار به صورتِ ای،نمونهروشِ تصحیحِ مستشرقِ آلمانی، هلموتریتر، براساسِ دو نمونه از آثار او در حوزهینظم و نثرِ فارسی، بررسی گردیدههایو روشِویژگی او بیان شده است. با نشان دادنِ نقاطِ ضعف و قوتِ نسبیِ هر بخش از روشِ ریتر، سرانجام نتایجی مُعیﱠن دربارهیرویکرد منطقی و منسجمِ او تصحیح به دست خواهد آمد که میتواند برای احیا و نشردستنویسهای کهن، مفید واقع گردد.

واژگان کلیدی: تصحیح متن، روش تصحیح، هلموت ریتر، الهی نامه، سوانح

مقدمه

یکی ازهایدغدغههمیشگیِ اهالیِ دانش، میزانِ اعتبارِ مکتوباستیکه به عنوان منبع و مَحمِلِ علم، سازندهتاریخِ تمدنِ بشر بوده اند. با توجه به انواعِ تحریفات و گَشتِگیهایپیش آمده در مکتوبات، ضرورتِ به کارگیریِ فنِ »تصحیح متن« از دیرباز، شناخته شده بوده و در گسترهای از زمان - از دو سه قرن پیش از میلاد تا به امروز - روی به تکامل نهاده است. هر چند سرآغازِ اینفن را اعصار باستانیِ فرهنگ یونانی دانسته - زرین کوب، - 94/1 :1361 یا ردی از آن در سدههای پس از اسلام در جغرافیای فرهنگی مسلمین جسته اند1 - امیدسالار، - 18 :1385 اما در این موضوع، نباید نقشِ تحولِ همه جانبه ی دیدگاه بشر، از قرون شانزدهم و هفدهم میلادی به این سو،که موجب تبیینِ نظریِ مفهومِ علم - Science - شده، نادیده گرفته شود.

این تحول، در زمینهیتصحیحِ متون، »انتقادی« بودن را به این فن افزوده است و موجب شده است که امروزه روش مقبول و اطمینان بخشِ احیای تراث و نوشتههای کهن،تصحیحِ» انتقادی متون« خوانده شود.تصحیحانتقادی متن را می توان چنین تعریف کرد: به کارگیریِ روشمند و مخاطبمحورِ مجموعهای از لوازمِ منطق،برایِ دستیابی یا نزدیک شدن به صورتی از یک متن که موردِ نظرِ پدیدآورندهی آن بوده است. این تعریف علاوه بر اشتمال بر تعاریف دیگرِ تصحیح انتقادی متن، بیانداردمی که تمام اقداماتِ مصحﱢح میبایست به پیروی ازروشی مُدَوﱠن باشد که در معرض نقد مخاطبان است و همچنین محدودیتِ نظریِ مشخصی برای به کارگیریِ روش-های منطقی در جهت دستیابی به هدفِ تصحیحِ متن، وجود ندارد - رسولی، . - 25 : 1396

بررسی طبقه بندی شدهی آثارِ کهمصحﱠحیمورداقبال اهل علم بوده و با پیشرفتِ تحقیقاتِ بعدی، رَوِشمندیِ علمیِ آنان نمایانتر گشته است، تواندمیبه تدوین یک راهنمای عمومی برای تصحیحِ متونِ مشابهِ آن آثار، کمک کند؛ به گونهایکه مصحﱢحانِ بعدی بر اساسِ مبنایی عینی و برخاسته از تجربیاتِ دانِشمنداپیشین، در انتخابِ روشِ تصحیح، دسته بندیِ نسخهها،شناختنِ مواضعِ خطیرِ تصحیحِ متن، تدوینِ ملحَقات و مقدمهها،و نکاتی از این دست، مرجعی درخورِ اطمینان پیشِ چشم داشته باشند.مقارنِ دورهای که کسانی چون ژوکوفسکی، براون، نیکولسن به تصحیحِ متون فارسی میپرداختند و اندکی پس از آن دوران، یکی از مستشرقان آلمانی که به تصحیح متونی چند از ادبیات فارسی اقدام کرد دکتر هلموت ریتر - 1971-1892 - - Hellmut Ritter - بود. به نقل از فریتس مایر - مایر، - 53-50 :1382 تنی چند از اعضای خانوادهی او روحانی و عالم بودند .

ریتر پس از دوره ی دبیرستان، تحصیلات خود را نزد استادانی چون کارل بروکلمان، کارل هاینریش بکر، و تئودور نولدکه ادامه داد و در سال 1917 به اخذ درجهی دکتری نائل آمد . به جز تحصیل و تدریس در آلمان، او در مدت حضورش در ارتش به عنوان مترجم، به عراق و فلسطین سفر کرد و چندی بعد نیز در دانشگاه استانبول به تدریس فارسی و عربی پرداخت. از مهمترین خدمات او گردآوری وفهرستتهیهی نُسَخِ خطیِ دیوان-های شاعران پارسی گوی موجود در کتابخانهملیِ استانبول است. شاید آشناترین ثمرهاین بخش از حیاتِ علمیِ ریتر برای ایرانیان، کشف نسخهای ارزشمند از مثنوی مولانا، مشهور به نسخهی قونیه باشد که پس از ارائه به نیکولسن - A. Nicholson - .،Rبه اساسِ چاپِ انتقادی او بدل شد.

در این نوشتار از میان آثار مصحﱠحِ ریتر دو متن نظم و نثر انتخاب شده است که هر دو از ادبیات عرفانی ایران هستند. نخستین اثر موردِ بررسی، الهینامهی عطار نیشابوری 627 -537 - هجری قمری - و دومین اثر، سوانحِ احمد غزالی -452 - هجری520 قمری - است. با توجه به یکدست بودن تقریبیِ روش تصحیحِ ریتر، نتایجِ به دست آمده را عموماً و با دقتی قابلتوانقبولبهمیعنوانِ روشِ کلّیِ او در تصحیحِ متون دانستبرایِ. حصولِ اطمینانِ هرچه بیشتر از نتایجِ پژوهش، حجم نمونهموردی بررسی از هر متنِ مصحﱠح، بر اساس فرمول کوکران تعیین گردیده است و تنها زمانی از عددِ به دست آمده از این فرمول چشم پوشی شده که اختلافهای معناداری در حجمِ کمتری از نمونهیآماری قابل مشاهده هبوداست.

برای تفکیکِ بهترِ بررسیها، هر کتاب به سه بخش تقسیم گردیده است: بخش پیشامتنی - عموماً مقدمهی اثر و بخشی از سازوارهانتقادی که به معرفیِ نسخهها و رموز آنها اختصاص دارد - ، متن اصلی، و بخشهای پسامتنی - عموماً فهارس کتاب - که در این میان، متنِ اصلی و بخشپیشامتنی، بیشترین نکاتِ مربوط به روشِ تصحیح را در بر دارند و بخشِ پسامتنی نیز هاییبخشاز رویکردِ مصحﱢح را نسبت به تصحیحِ متن و چاپِ انتقادی نمایانسازدمی. برای حفظِ وحدتِ رویه در هایِبخش توصیفیِ نوشتار، بعضاً خصوصیاتی ازچاپِ»انتقادی« که باتصحیحِ» انتقادی« مرتبط بوده، بیان گردیده است.

برای آگاهی از پیشینهی پژوهشهای مرتبط با تصحیحاتِ الهینامه، باید به بخشهای پیشامتنیِ تصحیحِ دکتر شفیعی کدکنی از الهینامه رجوع کرد که در آنجا به صورت مجزا به چاپ ریتر هم پرداخته شده است - عطار نیشابوری، . - 108-99 :1392 دربارهی سوانح غزالی و تصحیحات به عمل آمده از این اثر نیز میتوان به مقدمهی دکتر پورجوادی - غزالی، :1359 شش-سیزده - و دکتر مجاهد - غرالی، - 98-96 :1394 بر سوانح مراجعه کرد. دربارهی شیوهی تدوین و استفاده از گزارشِ نسخهبدلها به روش ریتر باید به مقالهای مفید از محمد سوری اشاره کرد - سوری، - 1389، و پیشینهی بررسیهای آماری و توصیفیانتقادیِ- مربوط به تصحیح متن را نیز میتوان در پایان نامهتحصیلیِ نگارنده وبررسیِمقاله »سه چاپِ انتقادیِ تاریخ بیهقی با تمرکز بر مسائلِ مربوط به تصحیحِ متن« از همین قلم، جستجو کرد.

بررسیِتصحیحاتِ ریتر .1 الهی نامه

الهیعطارنمه یبه تصحیحِ هلموت ریتر که نخستین تصحیحِ انتقادیِ متنِ الهینامه محسوب میشود به سالِ 1319 خورشیدی - برابر با 1940 میلادی - در 454صفحه در استانبول منتشر شد . این اثر شاملِ بخشهای زیر است: -1 فهرستِ کتاب، -2 مقدمه ی کتاب در 14 صفحه، -3متنِ کتاب در 393 صفحه، فهرستِ-4 اَعلام در 12 صفحه، -5 فهرستِ منتخبِ مُبهَمات و موضوعات و اصطلاحات در 22 صفحه، -6 غلطنامه، -7اضافات و مستدرکاتِ نسخه-بدلها، -8 مقدمهیآلمانیِ اثر.در مقدمهی کتاب مطلبی دربارهی مؤلف، اثر، مسائل تاریخی مرتبط، متن الهی نامه و حوزهی تاثیر پذیری آن از آثار پیشین واثرگذاری آن بر آثار عرفانی ادوار بعد، و مسائلی از این دست وجود ندارد. این نکات بیشتر در آثارِ مصحﱢحانِ ایرانی به چشمخوردمی و امروزه نیز به عنوان یک معیار در چاپِ انتقادیِ متون دانسته میشود.

البته ریتر در هاینوشتهدیگرِ خود به مانندِ کتاب دریایِ جان بخشی از تحقیقاتش را دربارهیعطار ارائه کرده است و عدمِ اشتمالِ مقدمهاوبری نکات مذکور، بر اساسِ تصمیمِ مؤلف بوده است. مطالبِ مقدمهفارسی همانندِ مطالبِ مقدمهی آلمانیِ ریتر است، و مستقیماً از معرفیِ نسخهها آغاز شده و 5نسخه از اثر، معرفی گردیده اند. در معرفیِ نسخهها،ریتر نام و نشانِ نسخه، مشخصاتِ ظاهریِ نسخه، تاریخِ کتابت، هنجارهای کلیِ نگارشِ متن - نکاتی مانند نگارشِ »کهبه« صورتِ »کی«، » چبه« صورتِ »ج«، قاعدهذالِی مُعجَمه و... - ، و ویژگیهای خاصِ هر نسخه را بیان کرده ا-ست. اهتمامِ او به گزارشِ مشکلات و سامان دادنِ آشفتگیهای اوراق دستنویسها، محققانه است و در صفحاتِمعرفیِ نسخهها دیده میشود - عطار، :1940 بز، بح - .

از نکات مهمی که ریتر در تصحیحاتِ خود به آن پرداخته و نتیجه را نیز گزارش نمودهتاسبحثِ تبارِ نسخهها و رابطه ی خانوادگی آنها با یکدیگر است. در تصحیحِ الهینامه، او توانستهستا رابطه و تبارِ نسخههای مورد رجوعش را به جز در دیباچهیمتنِنامه،الیمُعَیﱠن کند - عطار، :1940کج - . بر اساسِ آنچه ریتر از تبارِ نسخهها ترسیم نموده، اصلِ مشترکِ نسخهها را تا حدودی میتوان بازسازی نمود و او خود در چند مورد، دربارهی اصل مشترک و البته مفقودِ نسخهها حدسهایی زده است - عطار، :1940کد - . ریتر سپس به معرفی بیشترِ نسخهاَیاصوفیه به رمزِ A پرداخته و محاسنِ آن نسخه را برشمرده است - عطار، :1940 کد، که - او .این دستنویسِ مورخِ 816 هجری قمری را به عنوانِ نسخه یاساسِ خود انتخاب نموده، در حالی کهدیگرینسخه یاز مجموعه نُسَخِ در دسترسِ او که با رمزِ F نشان داده شدهست،ا مورخِ 729باشدمی. این انتخاب حاکی از آن است که معیارِ ریتر برای گزینشِ نسخهی اساس صرفاًدمتِق تاریخی نبوده است.

وی دلیلِ این نوع گزینش را چنین بیان داشته: "... و اگر این نسخه - F - را اساس گرفته و نسخه A را کنارگذاشتیممی نه متن اصلی غیر مصحح شاعر را ]بدون دُرُست کردنهای دیگران[ بدست آورده بلکه در بسیار جاها الفاظ غیر مفهومه در متن ثبت کرده میبودیم" - عطار، :1940که - . این جمله به معنایِ درنظر گرفتنِ مضبوط بودنِ نسخه، برای انتخابِ آن به عنوانِ اساس نیز هست.1مصحﱢح در ادامه، از تصحیحاتِ قیاسیِ اعمال شده در متن، سخن به میان آورده و بیان داشته که مواردی را که اَشعار، در هیچ یک از نسخههادُرُست نبودهاند به روشِ قیاسی تصحیح نمودهستا . عبارتِ ریتر در این موضع چنین است: "در بعضی مواضع مانند ... ]به صفحات و ابیات مورد نظر ارجاع داده[، روایت صحیح در هیچیک از نسخهها