بخشی از مقاله
چکیده
خشت و آجر از مهمترین مصالح بومی هستند. بخش بسیاري از بناهاي روستایی ایران به ویژه در مناطق کویري از خشت ساخته شدهاند و هماکنون نیز خشت یکی از مصالح پرکاربرد روستایی است. ضرورت حفظ این مساکن، زمانی بیشتر رخ مینماید که با وجود اینکه سرپناه بخش بسیاري از روستاییان است، اکثر آنها در برابر رویدادهاي طبیعی به ویژه زمین لرزه ناپایدارند. در این میان، میتوان بناهایی را دید که با وجود ساخته شدن با خشت و گل، صدها سال است پایدار ماندهاند. الگوپذیري از این بناها میتواند راهکارهاي ارزشمندي را براي پایدارسازي سایر بناهاي روستایی فراهم آورد. این الگوپذیري، هم در توانبخشی سازههاي ساخته شده پیشین میتواند کارا باشد و هم براي ساختمانهایی که میخواهند در آینده پدید آیند.
ساختمان کوشک سلامه در نزدیکی شهرستان خواف یکی از این بناهاست که میتواند راهکارهایی براي پایدارسازي بناهاي روستایی فراهم آورد. متأسفانه تاکنون پژوهش جامعی درباره الگوپذیري سازههاي روستایی ایران در برابر زلزله با نگاه به ساختار شکلی و هندسی بناها نشده است. این پژوهش پس از بررسی این ساختمان از دیدگاه تاریخی، آن را با بخش ساختمانهاي بنایی غیرمسلح آییننامه طراحی ساختمانها در برابر زلزله مورد بررسی قرار داده است. این بررسی نشان میدهد چگونه بسیاري از ضوابط این آییننامه در این ساختمان رعایت شده است. از سوي دیگر نقاط ضعف این ساختمان را نیز آشکار میسازد که میتوان، با ارائه راهکارهاي مناسب در این ساختمان و دیگر ساختمانها از بروز سانحه در آنها جلوگیري کرد.
کلید واژهها: خانههاي روستایی، پایدارسازي، ضوابط آییننامهاي، کوشک سلامه.
-1مقدمه
بیش از 30 درصد مردم دنیا در حال حاضر در بناهاي خشتی زندگی می کنند. متاسفانه آمار دقیقی از میزان ساختمانهاي خشتی در کشور برجاي نیست ولی هنوز هم بسیاري از بناهاي خشتی در جاي جاي این کشور بویژه در مناطق روستایی دیده می شوند. افزون بر این، در بسیاري از روستاها ساخت خانه با مصالح بومی، هنوز نیز رواج دارد. بسیاري از این بناها در برابر نیروهاي طبیعی، از جمله زلزله ناپایدار بوده و امکان رخ دادن فاجعه در آنها بسیار می باشد. لزوم پایدار سازي این بناها در کنار بکار بردن تکنولوژي هم خوان با بافت هاي روستایی است که معنا پیدا می کند.بناهاي خشتی که پس از صدها سال هنوز پایدار مانده یا آسیب اندکی دیده اند در اکثر شهرها و روستاها دیده می شوند. راز این ماندگاري را بایستی در تجاربی دانست که بمرور زمان حاصل شد ه است. تفاوت بنیادین این تجارب با آنچه که امروز به نام پایدار سازي سازه هاي نوین مطرح است در نوع و شیوه برخورد با مسئله می باشد.
در زمانهاي گذشته ، تلاش می کردند تا تجارب بدست آمده از رویداد هاي گذشته در تخریب بنا را با دیدگاه هندسی مورد کاوش قرار دهند. این بررسی می توانست به تغییر شکل یا تغییر اندازه ها یا حتی مصالح بیانجامد. بعنوان نمونه تغییرات پدید آمده در ساختار قوس هاو تاق ها را می توان برشمرد. این تجارب بدان حد رسید که براي ساخت هر گونه گنبد یا تاق در هر دهانه اي تقریبا یک نوع قوس ویژه را بکار می بردند که توان حمل بارهاي ساختمان را در کنار زیبایی و هماهنگی داشته باشد. در برخی موارد نیز این تغییر باعث تغییر شکل می شد، براي نمونه می توان بکار بردن ستونهاي چهار گوش بجاي ستون هاي گرد را ذکر کرد. ولی مهمترین شکل این تجارب را می توان در اندازه هاي مشخصی ذکر کرد که در معماري این سرزمین همواره کاربرد داشته است. این اندازه هاي مشخص که نسبت ابعاد ساختمان را به یکدیگر آشکار می کنند نه تنها زیبایی و هم خوانی بخش هاي گوناگون بنا را در پی دارند بلکه پایداري بنا را نیز باعث می شوند.
این نسبت ها که پیمون نامیده می شد باعث می شد که یک معمار برجسته پایتخت که بناهاي حکومتی را می ساخت و آگاه به کلیه رموز معماري بود از این نسبت ها استفاده کند و در همین زمان، یک روستایی ساده هم در یک منطقه اي دور افتاده با همان مصالح بوم آورد و بکار بردن این اندازه ها بتواند با خیالی راحت به ساخت یک سرپناه ساده که پایدار باشد بپردازد. این مقاله بر آنست تا به بررسی نمونه اي از این بناها بپردازد، و کاربرد مفاهیم کهن را در آنها از دیدگاه شکل و اندازه در کنار هندسه آن مورد تحلیل قرار دهد لذا آیین نامه طراحی ساختمان ها در برابر زلزله - آیین نامه - 2800 در بخش ساختمان هاي بنایی غیر مسلح بعنوان ملاك قرار گرفته و ضوابط آن مورد تحلیل قرار گرفت. براي انتخاب نمونه مطالعاتی، بناي کوشک سلامه در نزدیکی شهرستان خواف انتخاب و ضوابط مورد نظر در آن مورد بررسی قرار گرفت.
-2بناي کوشک سلامه، تاریخچه
روستاي سلامه از کهن ترین آبادي هاي خواف است که در90 کیلومتري جنوب شرقی تربت حیدریه قرار گرفته است و تا خواف 27 کیلومتر فاصله دارد. قوام السلطنه روستاي سلامه و سده را در سال 1300شمسی که والی خراسان بود به مبلغ 60 هزارتومان خریداري کرد و سپس آنها را به 200 هزار تومان به قریشی فروخت و از محل فروش آنها املاك لاهیجان را خرید. در آن زمان سلامه در 2 کیلومتري محل فعلی به فرم روستاي کوچکی بود. این بنا تا سال 1326 با پشته اي از خاك پر شده بود. در این سال به کمک فردي به نام مرحوم قریشی، خاك برداري از بنا انجام می شود و پس از 4 سال بنا به ش کل امروزي خود در می آید. پس از خاکبرداري بنا، پیرامون ساختمان نیزخاکبرداري می شود و باغ پیرامون بنا احیاء م ی شود.کوش ک سلامهکه با تو جه به فرم ساختمانی به ی ک بناي حکومتی همچون قصر می ماند، به نظر می رسد که در اصل داراي سه طبقه بوده است.
امروزه طبقه همکف و اول آن باقی مانده است. در مورد تاریخ احداث بنا اطلاعات چندانی در دست نیست اما با توجه به مشابهت هاي ساختمانی ، تکنیک بنا، فرم هاي بکار رفته و تزیینات بنا، به
نظر می رسد که این بنا در زمان تسلط سلاجقه ساخته شده باشد. حمداالله مستوفی در نزهت القلوب آوردهاست که ملک زوزن در آنجا عمارت نیکو سا خت. همچنین وقتی رکن الدین محمود سیستانی در سال 695هجري حصار هاي س لامه را گشود یک سال و نیم تمام در این قلعه اقام ت گزید و این نشان می دهد که در آن زما ن جایگاهی شایسته براي امیري صاحب نام بوده است.اقوال دیگري نیز هست که بنا را منتسب به امیر ارغش زاوه ا ي حاکم مستقل خواف و ز وزن متوفی 56 3 و نیز امیر علیشیر نوائی906 هجري می د اند.
-1-2 ویژگی ها ي شکلی بنا
بنا با فرمی مستطیل شکل ساخ ته شده است با طول 35 متر و عرض 30 متر. بلندا ي فعلی بنا 1 2 متر میباشد. س اختار شکلی بنا و ابعاد و اندازه هاي دقیق آن پس از برداشت با نرم افزار اتوکد تهیه شد . پلان،نماهاي بنا و برش آن در ادامه آمده است - شکل 1 تا - 8
